تخت سلیمان دیدنی در استان آذربایجان غربی قرار دارد. تخت سلیمان یک بخش است. در تقسیمات کشوری ایران، بخش به واحدی گفته می‌شود که از شهرستان کوچک‌تر و از دهستان بزرگ‌تر است. در گذشتۀ نزدیک نام این بخش نصرت‌آباد بود. در گذشته‌های خیلی دورتر این بخش گنجک نامیده می‌شد. جالب است بدانید در دورۀ اشکانی، این بخش پایتخت ایران زمین بوده و فره‌اسپه نام داشته است. این منطقه در پیش از اسلام بزرگترین مرکز آموزشی، مذهبی و اجتماعی محسوب می‌شده است. در ضمن بزرگترین و مهمترین آتشکده (عبادتگاه زرتشتیان) در این منطقه وجود داشته است.
آتشکدۀ بزرگ تخت سلیمان در دوران پیش از اسلام، در حملۀ هراکلیوس، امپراطور روم، به ایران در سال ۶۲۴ میلادی ویران شد. در این زمان تخت سلیمان گنجک نام داشت. این آتشکدۀ بزرگ آتشکدۀ آذرگشسپ که یکی از مهمترین آتشکده‌های ایران باستان محسوب می‌شود، قرار داشته است. در عصر ما گنجک آن زمان با نام روستای تخت سلیمان شناخته می‌شود. با میزبون همراه باشید تا بیشتر از تخت سلیمان بخوانید.
-
تخت سلیمان روی نقشه
پیشینۀ تخت سلیمان دیدنی
رومیان از شهر گنجک با اسامی گانزک یا گنزک یا گنزه نام برده‌اند. ارمنی‌ها گنجک را گنزکا یا گزن یا گنگ یا کادزا خوانده‌اند. سریانی‌ها از گنجک با نام گندزک یا گنژگ، گزن یا گنگ یاد کرده‌اند. یونانی‌ها گنجک را گنزکا، گادزاکا یا گادزا نامیده‌اند. تازیان در تاریخ‌نگاری خود گنجک را جزن، جنزه، جزنق یا جنزقه آورده‌اند. همچنین مغولان گنجک را ستوریق می‌خوانده‌اند. نام دیگری که برای گنجک ذکر شده شَیز است. واژۀ شَیز معرّب جَیز یا جَیس است. مورخ یونانی، پلوتارک، از این شهر با نام فِراد یاد کرده است. در سایر دست نوشته‌های پهلوی از گنجک با نام شَیچ یاد شده است. در شاهنامۀ فردوسی نام چیچست برای گنجک آورده شده است. کهن‌ترین نوشته‌هایی که از گنجک نام برده‌اند متن اوستاست. در اوستا نام چِئی‌چَست برای گنجک ذکر شده. که با نام چیچست در شاهنامه بیش از سایر نام‌ها مطابقت دارد.
-
تخت سلیمان
در مجموع باید گفت این شهر، شهری باستانی و مقدس برای ایرانیان باستان به شمار می‌آمده است. لازم به ذکر است که چیچست نام پیشین دریاچۀ ارومیه بوده است. حالا قرن‌هاست که تمام این نام‌ها از بین رفته‌اند و نام سلیمان از نام پادشاهی یهودی برگرفته و این مکان را تخت سلیمان نامیده شده است.
-
تخت سلیمان
راهنمایی میزبون: برای دیدار از تخت سلیمان با اجاره ویلا در ارومیه می‌توانید اقامت داشته باشید و در روزی از سفر لذت بخش خود به ارومیه از تخت سلیمان نیز دیدن کنید.
روایت بناکردن آتشکدۀ آذرگشسپ به دست کیخسرو
-
عبور کیخسرو از رود بدون سوارشدن بر کشتی
در شاهنامه روایت چگونگی و چرایی بناکردن آتشکدۀ آذرگشسپ ذکر شده است. بر اساس متن شاهنامه منطقۀ تخت سلیمان، که آن زمان با نام دز بهمن شناخته می‌شده است، به دست دیوان تصرف شده بوده است. کیکاووس پادشاه زمان که پس از یافتن کیخسرو در توران به دست گیو، پهلوان بزرگ ایرانی، و بازگشت باشکوه او می‌خواهد تاج پادشاهی را به او واگذارد با مخالفت طوس که یکی دیگر از پهلوانان ارجمند ایرانی است مواجه می‌شود. طوس بر این عقیده است که باید فریبرز پسر کیکاووس بعد از او بر تخت پادشاهی بنشیند. طوس جانشینی کیخسرو را پذیرا نمی‌شود.
کیکاووس وقتی از عقیدۀ طوس و مخالفت او با جانشینی کیخسرو با خبر می‌شود می‌گوید که نمی‌تواند به خاطر جانشینی میان فرزند و نوه‌اش فرق بگذارد و اگر هریک را انتخاب کند به حتم دیگری در خشم خواهد شد. به همین دلیل برای انتخاب جانشین خود یک شرط می‌گذارد.
بدو گفت کاووس کین رای نیست / که فرزند هر دو به دل بر یکی است
یکی را چو من کرده باشم گزین / دلِ دیگر از من شود پر ز کین
کنون چاره سازم که هر دو ز من / نگیرند کین اندرین انجمن
دو فرزند ما را کنون با دو خیل / بباید شدن تا در اردویل
به مرزی که آنجا دزِ بهمن است / همه ساله پرخاشِ آهرمن است
به رنج است از آهرمن آتش‌پرست / نیارد بدان مرز موبد نشست
ازیشان یکی کان بگیرد به تیغ / ندارم ازو تخت شاهی دریغ
همان طور که در ابیات ناب شاهنامه آمده است دیوان در دز بهمن که همان منطقۀ تخت سلیمان است اجازه نمی‌دهند آتشکده‌ای برپا شود و آتش‌پرستان یا زرتشتیان از این امر در رنج و عذاب به سر می‌برند. شرط کیکاووس برای انتخاب جانشین خود و واگذاری تاج پادشاهی آزادی دزِ بهمن از دست دیوان و بناکردن یک آتشکده برای زرتشتیان یا آتش‌پرستان است.
-
تاج پادشاهی در میان فریبرز و کیخسرو
ابتدا فریبرز به همراهی طوسِ پهلوان عازم دزِ بهمن می‌شود. اما گرمای شدید هوا مانع از انجام هر حرکتی توسط فریبرز یا طوس می‌گردد. فریبرز و طوس با سپاهیان خود یک هفتۀ تمام در اطراف دز به گردش می‌پردازندتا مگر راه چاره‌ای بیابند اما دریغ و صد افسوس که هیچ راهی برای نفوذ به دز بهمن در آن گرمای شدید پیدا نمی‌کنند.
سپه چون به نزدیکی دز رسید
برابر سپه را فرود آورید
سنان‌ها ز گرمی همی برفروخت
میان زره مرد جنگی بسوخت
زمین سر به سر گفتی از آتش است
هوا دام آهرمن سرکش است
گرمای بیش از حد هوا باعث می‌شود فریبرز و طوس با دستان خالی به بارگاه کیکاووس برگردند. سپس نوبت به کیخسرو می‌رسد که همراه با گیو، بزرگ پهلوان ایران زمین، راهی دیار دزِ بهمن می‌شوند. کیخسرو به راحتی بر اهریمن غالب می‌شود و شهر را از وجود دیوان پاک می‌سازد.
به دز درشد آن شاهِ آزادگان / ابا پیرگودرز گشوادگان
یکی شهر دید اندر آن دز فراخ / پر از باغ و ایوان و میدان و کاخ
در همین موقع است که کیخسرو، فرزند سیاوش، نوۀ کیکاووس، جانشین به حق پادشاهی کیکاووس، دست به بناکردن آتشکدۀ آذرگشسپ می‌زند و آتش‌پرستان را به آرزوی دیرینۀشان نائل می‌سازد.
بدان رای کان روشنی بردمید / سر باره از روشنی شد پدید
بفرمود خسرو بدان جایگاه / یکی گنبدی تا بدابر سیاه
درازا و پهنای او ده کمند / به گرد اندرش طاق‌های بلند
ز بیرون چو نیم از تگ تازی اسپ / برآورد و بنهاد آذرگشسپ
نشستند گرد اندرش موبدان / ستاره‌شناسان و هم بخردان
و اینچنین بود که آتشکدۀ آذرگشسپ بنا شد. پس از این پیروزی خجسته و فرخنده کیخسرو به همراه گیو به بارگاه کیکاووس برگشتند. کیکاووس تاج پادشاهی را بر سر کیخسرو نهاد و کیخسرو پادشاه ایران زمین شد.
اما روایات تاریخی زیاد دیگری در خصوص این آتشکده معروف وجود دارد. منابع تاریخی زیادی می‌گویند که آذربایجان در اوایل حکومت ساسانیان، تخت سلیمان که آن زمان به شیز معروف بوده، به دلیل همجواری با مسیحیان ارمنی و وجود آتشده آذرگ شنسپ، جایگاه دینی والایی داشته است.
تخت سلیمان بزرگترین سازه‌ای است که در اواخر دوران ساسانی جهت امور سیاسی، اداری و مالی تاسیس شد. هنوز نیمی از آن نیز زیر خاک دفن شده و تنها نیمی از آن کشف شده است. بقایای تاریخی زیادی از جمله مهرها و سکه‌های ضرب شده نیز در آتشکده یافت شدند.
این‌ها می‌تواند نشان دهنده این باشد که زمانی این آتشکده نه تنها جای مبدان یا مغ‌های زرتشتی بوده، بلکه می‌تواند بانک یا حتی ضراب خانه سکه هم بوده باشد. بقایای یافت شده این داستان‌ها را روایت می‌کنند. اما ممکن است بعد از زیر خاک بیرون کشیدن دیگر بخش‌های ساز، کشفیات جدید دیگری صورت گیرد.
تخت سلیمان در دوران مختلف تاریخ
جالب است بدانید که تخت سلیمان محل زندگی مادها، هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و مغولان بوده است. در تمام این دوران تخت سلیمان در اوج قدرت و تمدن و شکوه همچون مرواریدی بر ایران زمین می‌درخشیده است. متأسفانه در عصر ما آن همه شکوه و جلال فروکش کرده است و از این شهر باستانی در آذربایجان نشانی باقی نمانده است.
-
تخت سلیمان
هنری راولنسن مورخ انگلیسی در قرن نوزدهم دربارۀ تخت سلیمان چنین نوشته است:
گَنجَک (شیز) و آتشکدهٔ شکوهمند و پرجلال آن چنان از صفحهٔ روزگار پاک شده است که بین دانشمندان و محققان در تعیین محل آن اختلاف پدید آمده است.
-
تخت سلیمان
شاهنامه از سه بخش تشکیل شده است، بخشی اساطیری، بخشی پهلوانی و بخشی دیگر تاریخی است. در بخش تاریخی شاهنامه در بخش نامۀ رستم فرخزاد به برادرش به نام گنجه یا گنجک اشاره شده است:
| چو نامه بخوانی تو با مِهتَران | برانداز و برساز لشکر بَران | |
| همی تاز تا آذرآبادِگان | دیار بزرگان و آزادگان | |
| همیدون گَله هرچه داری ز اسب | ببر سوی گنجورِ آذرگشسب |
گَنجَک، زادگاه زرتشت
یکی از شهرهایی که با حدس و ظن، گمان می‌رود که زادگاه زرتشت، پیامبر باستانی ایران زمین، باشد همین شهر گنجک یا شَیز است. در انجمن‌آرای از قلم ناصری آمده است:
گویند زرتشت در شهر اردبیل و سبلان ظهور کرده و اصلش از شهری بوده، در میان بناب وزنگان که شَیز نام داشته است.
ساسانیان با اشکانیان تضاد و تباین داشتند. تا حدی که اردشیر یکم تمام سعی خود را به کار گرفته بود که نقش و تاریخ اشکانیان را از صفحۀ روزگار محو کند. غافل از اینکه تاریخ زدودنی نیست. و صد البته زدودن تاریخ امری شایسته نیست. چون تاریخ وقایعی است که رخ داده‌اند و توجه به این وقایع خوب یا بد موجب رشد و بالندگی می‌شود.
-
گنجک، تخت سلیمان یا شیز
از جمله اموری که ساسانیان با اشکانیان مخالف بودند عبارتند از: سعی در تقویت حکومت مرکزی و مبارزه با ادیان غیر زرتشتی. ساسانیان به آتشکدۀ آذرگشسپ بیش از پیش بها دادند. آن‌ها شهر زادگاه زرتشت را از ری به آذربایجان منتقل کردند تا هم از لحاظ مسافت به پایتخت ساسانیان نزدیک‌تر باشد، هم وجهۀ دینی از اشکانیان جدا و به ساسانیان نزدیک‌تر شود و هم اینکه خاطرۀ اشکانیان راحت‌تر از یاد و خاطرۀ مردم زدوده شود. ساسانیان برای تحکیم قدرت خود به نامی فراگیر نیاز داشتند. برای داشتن نامی فراگیر به یک دین رسمی کشوری احتیاج بود. به همین دلیل ساسانیان با انتساب خود به زرتشت و دین بهی و مجاور بزرگترین آتشکده قدرت خود را بیش از پیش تحکیم بخشیدند.
آثار باستانی در روستای تخت سلیمان
-
تخت سلیمان
در تخت سلیمان دیدنی مجموعۀ بناهای تاریخی در حلقه‌ای به مرکز چشمه‌ای رسوبی بنا شده‌اند. این چشمۀ رسوبی بیش از ۱۲۰ متر عمق دارد. آب این چشمه از این عمق ۱۲۰ متری به سطح زمین می‌آید. همین آب به تمام زمین‌های اطراف زبانه می‌کشد. جالب است بدانید این آب که مسیری این چنین طولانی را طی می‌کند، املاح بسیار زیادی را با خود حمل می‌کند. میزان این املاح به قدری زیاد است که این آب را برای آشامیدن و کشاورزی نامناسب کرده است. وجه تمایز یا ویژگی خاصاین آب این است که این آب دریاچه نیست چون هیچ رودی به آن نمی‌ریزد بلکه تمام این آب از زیر زمین می‌جوشد و به سطح زمین می‌رسد. رسوب‌های اطراف چشمه نیز به دلیل رسوب املاح داخل آب در طی گذر زمان بر محیط اسن چشمه ایجاد شده است.
-
تخت سلیمان
در اطراف همین چشمۀ عجیب و شگفت‌انگیز، اثار و ابنیۀ دوران اشکانیان، ساسانیان و ایلخانان مغول یافت شده است. از میان تمامی این دوره‌ها، آتشکده و تالارهای دوران ساسانی مهمترین آثار به جا مانده به شمار می‌روند. برخی دیگر از آثار باقی مانده از دورۀ ساسانیان در کوه بلقیس و زندان سلیمان است که در همسایگی روستای تخت سلیمان واقع شده است.
-
تخت سلیمان
لازم است بدانید این منطقه از سوی یونسکو کاوشگاه نامیده شده است. یونسکو این منطقه را یک میراث جهانی می‌داند. در ضمن طرح‌های بازسازی و کاوشی بسیار بزرگی برای این منطقه برنامه‌ریزی شده است که در جریان اجرا قرار گرفته‌اند.
-
زندان سلیمان
سفر به تخت سلیمان دیدنی
از جمله مقاصد شگرف و شگفت تاریخی و باستانی ایران زمین تخت سلیمان دیدنی است. این روستای زیبا که روزگاری پایتخت مهم ایران زمین بوده است مهد تاریخ و تمدن ایرانِ کهن شمرده می‌شود. گردشگران از دیرباز تا کنون همیشه با توجه خود به جاذبه‌های گردشگری موجب رونق و رشد و شکوفایی مناطق ارزشمنده این خاک پاک بوده‌اند. سفر به تخت سلیمان نه تنها سفری لذت بخش و سراسر شگفتی و جاذبه است که به حفظ و پاس‌داشت میراث ارزندۀ جهانی منجر می‌شود. قدمت و تمدن ایران باستان، شکوه و عظمت این تمدن کهن، یادگارهای باقی مانده از آن دوران، به حتم سزاوار توجه و مراقبت بسیار خواهند بود. تخت سلیمان یکی از جذاب‌ترین جاهای دینی ارومیه به شمار می‌رود. امید که روزی تخت سلیمان چون تخت جمشید بر ایران زیبا بیش از پیش بدرخشد و میزبان گردشگران خارجی از اقصا نقاط جهان باشد.
سفر به تخت سلیمان به سلامت.