یلدا نام زیبای آخرین شب پاییز است. نامی که هزاران سال است در فرهنگ اقوام آریایی وجود دارد. ایرانیان باستان به مبارکی و میمنت تولد مهر و میترا ، آخرین شب پاییز را یلدا نام نهادند که به معنی تولد و زایش است.
در ایران باستان نیروهای طبیعت مانند باد و خاک، آب و آتش و خورشید، ستارگان و ماه مورد پرستش قرار می‌گرفتند. میترا یکی از خدایان باستانی هند و ایرانی قبل از آیین زرتشت است. نمادش خورشید و مهم‌ترین معنی لغوی آن دوستی و پیمان می‌باشد.
دلایل اهمیت شب یلدا در ایران باستان
در دوران کهن فرهنگ اوستایی، کشاورزی بنیان زندگی مردم باستان بود. آن‌ها طی تجربه سالیان خویش زندگی‌شان را با گردش خورشید و بلندی و کوتاهی روز و شب تنظیم کردند. این موضوع که در بعضی از فصل‌ها روزها بلندتر است برای آن‌ها بسیار مورد اهمیت قرار گرفت. زیرا نور و روشنایی را نماد نیکی، و تاریکی را نماینده اهریمن می‌دانستند. آن‌ها معتقد بودند که نیکی و تابش خورشید با تاریکی و ظلمت شب که نماد اهریمن است، در نبرد می‌باشد. به همین دلیل به مرور و با گذشت زمان دریافتند که کوتاه‌ترین روز سال، آخر پاییز و شبِ اول زمستان است. بعد از این شب، روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند. این‌گونه بود که آخرین شب پاییز را، شب زایش خورشید نامیده و روز اول زمستان را آغاز سال نو قرار دادند. نام اولین ماه سال جدید را دی گذاشتند، که به معنی دادار و آفریننده است. در حقیقت دی ماه تولد و زادروز خورشید است.
چرا شب چله؟
شب چله بلندترین شب سال در نیمکره شمالی زمین است. این شب از غروب آفتاب سی‌ام آذر شروع شده و تا طلوع آفتاب یکم دی ماه ادامه دارد.
چله بزرگ: به چهل روز از فصل زمستان می‌گویند. در ایران مرکزی چله بزرگ از یکم دی ماه شروع می شود و تا چهل روز، یعنی نهم بهمن ماه ادامه دارد. چله زمستان، همان چله بزرگ می‌باشد.
چله کوچک: بیست روز از فصل زمستان را شامل می‌شود. در ایران مرکزی آغازش شب دهم بهمن ماه است و تا پایان بهمن ادامه دارد.
آداب و رسوم شب یلدا در ایران باستان
آیین شب یلدا، جشن‌هایی چند هزار ساله می‌باشد که با انقلاب زمستانی همراه است. ابوریحان بیرونی این جشن را میلاد اکبر نام نهاده و منظورش همان میلاد خورشید است.
فردوسی نیز آیین شب یلدا را به هوشنگ از شاهان پیشدادی(کیانیان) ایران نسبت داده و این‌گونه سروده:
که ما را ز دین بهی ننگ نیست
به گیتی به از دین هوشنگ نیست
همه راه داده است و آیین مهر
نظر کردن اندر شمار سپهر
در آخرین شب پاییز مردم ایران باستان همگی دور هم جمع می‌شدند. به زعم آنان، این شب به خاطر طولانی بودن تاریکی، نحس بود. به همین دلیل آتش می‌افروختند و تا سپیده دم بیدار می‌ماندند تا تاریکی و عاملان اهریمن نابود شوند.
سفره می‌گستردند و تا صبح در انتظار طلوع آفتاب بیدار می‌ماندند. این سفره‌ها به «مَیَزْد» شهرت داشتند. از هندوانه، انار، شیرینی، باقیمانده میوه‌های انبار شده، انواع آجیل و مغزها، و خشکبار تشکیل می‌شدند و همگی نماد برکت و شادکامی و تندرستی بودند. این میوه‌ها که عمدتا پردانه هستند، نوعی جادوی سرایتی محسوب می‌شدند. انسان‌ها با توسل به پربرکتی آن‌ها خودشان را برکت آور کرده و نیروی باروری را در خویش می‌افزودند. انار و هندوانه نیز به دلیل رنگ سرخشان نمایندگان خورشید در شب به شمار می‌رفتند.
متل‌گویی که نوعی داستان‌گویی می‌باشد از همان زمان‌ها مرسوم بوده است. به این گونه که در دورهمی‌های خانوادگی بزرگان و سن بالاترها برای همه قصه تعریف می‌کردند.
یکی دیگر از رسومات این بود که افراد با انتخاب و شکستن گردو، از روی پوکی و یا پر بودن آن، آینده‌گویی می‌کردند.
عده‌ای از ایرانیان نیز این شب را تا طلوع خورشید در دامنه کوه‌های البرز به انتظار زاییده شدن خورشید می‌نشستند. عده‌ای هم در نیایشگاه‌ها از خداوند طلب پیروزی مهر بر اهریمن نموده و دعای «نی‌ید» می‌خواندند. دعایی که به دعای شکرانه نعمت در آن زمان، معروف است.
خورروز چیست؟
در بسیاری از اسناد ادبی و تاریخی روز پس از شب یلدا، یکم دی ماه، خورروز (روز خورشید) و دی‌گان نام گرفته است.
خورروز در حقیقت روز برابری انسان‌ها بود. در این روز همه مردم با هم برابر بودند. حتی شاهان نیز با لباس ساده و سفید به صحرا می‌رفتند و بر فرشی سفید می‌نشستند. پادشاه و رؤسا، دربان و نگهبان و تمام پیشه‌ها همگی یکسان بودند و تمام کارها داوطلبانه انجام می‌شد.
همچنین جنگ و خونریزی و کشتن حیوانات برای غذا در خورروز ممنوع بود. تا جایی که دشمنان ایرانیان هم این مطلب را می‌دانسته و در هنگامه جنگ، به طور موقت خونریزی متوقف می‌شد. گاهی همین آتش بس موقت به صلح طولانی می‌انجامید.
این روز در حقیقت روز تعطیل عمومی بود و همگی به استراحت می‌پرداختند. یکی از دلایل کار نکردن در خورروز این بود که انسان‌ها نمی‌خواستند کار بدی انجام دهند، چرا که آیین مهر انجام هر کار بدی را، ولو کوچک، در روز تولد خورشید، گناهی بسیار بزرگ می‌دانست.
یلدا در ایران امروز
امروزه شب یلدا نیز مانند بسیاری از رسومات کهن، دست‌خوش تغییرات فراوانی شده است. البته هنوز هم بخشی از آداب این شب که پایه و اساس شکل‌گیری آن بوده، در فرهنگ ما وجود دارد.
هنوز هم در برخی شهرها شاهنامه‌خوانی مرسوم می‌باشد.
با اینکه این آیین چند هزار ساله است، فال حافظ در سده‌های اخیر به رسم‌های شب یلدا افزوده شده و هر فرد با فال خود خبر از آینده خویش می‌گیرد.
امروز نیز جشن یلدا در ایران با دورهمی‌های اقوام و شب نشینی همراه است. همچنین انار و هندوانه و آجیل و میوه‌های خشک تزیین سفره‌های شب یلداست.
