جشن مهرگان هر سال در روز شانزدهم مهر ماه برگزار می‌شود. در گذشته‌های خیلی دور که معیشت و معاش مردم به کشاورزی و بارش باران و تغییرات آب و هوا وابسته بود، ابتدای فصل پاییز، یعنی مهر ماه، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. مهرگان آغاز فصل سرماست. فصل سرما در گذشته با ترس و وحشت همراه بوده است. شاید اگر امروز هم در پناه دیوارهای محکم و وسایل گرمایشی نبودیم و در ارتباط مستقیم با طبیعت به سر می‌بردیم روزها و فصل‌ها اینچنین اهمیت خود را از دست نمی‌دادند. ما در عصری زندگی می‌کنیم که در تمام فصول تمام امکانات را در اختیار داریم. فصل سرما برای ما هراسی به همراه ندارد. چون انواع و اقسام سبزیجات و میوه‌ها را در گلخانه‌ها کشت می‌دهیم و اگر لازم باشد مایحتاج‌مان را در سردخانه‌ها نگه می‌داریم و به هر حال از تمام دانش خود بهره می‌بریم تا در مضیقه نباشیم و فصل سرما به خانه‌های ما کمبود و فقدانی را نکشاند. اما در گذشته‌های خیلی دور یعنی در ایران باستان فصل سرما مصادف بود با سرمای سخت و کمبود و فقدان. به همین دلیل مردم آن زمان از میترا، خدای خورشید، ایزد مهر، لطف و رحمت می‌خواستند. ایرانیان در آن دوران با برگزاری آیین خاصی به نام مهرگان درخواست خود را به ایزد مهر عرضه می‌داشتند. مجلۀ گردشگری میزبون در این مقاله قصد دارد به ایران باستان سفر کند و یاد و خاطرۀ جشن مهرگان را پاس بدارد. شما هم با میزبون همراه باشید.
سفر به ایران باستان و پاسداشت آیین مهرگان همراه با میزبون
دلایل برگزاری مهرگان
-
مهرگان؛ جشن کشاورزی
برای برگزاری جشن مهرگان سه دلیل ذکر شده است.
دلیل اول: یکی از دلایل تغییر فصل است که در مقدمه توضیح داده شد. در گذشته، در عوض چهار فصل تنها دو فصل داشته‌ایم یکی فصل سرما و دیگری فصل گرما. شروع فصل سرما را با مهرگان جشن می‌گرفته‌اند و شروع فصل گرما را با نوروز. به این ترتیب مهرگان و نوروز از ارزشی موازی و مساوی برخوردار بوده‌اند با این تفاوت که نوروز نوید شروع دوباره بوده است و مهرگان نمودار رستاخیز و سرآمدن جهان.
-
تغییرات فصول و تأثیر این تغییرات در زندگی ما انسان‌ها
دلیل دوم: یکی دیگر از دلایلی که برای مهرگان ذکر شده است پاسداشت پیمانی است که در مهر روز میان میترا و اهریمن بسته شده است. گذشتگان ایزد مهر، میترا، را مسئول و مراقب و حافظ تمام پیمان‌ها می‌دانسته‌اند.
-
ایزد مهر یا میترا، ایزد راستی، دلیری، فروغ، روشنایی و عهد و پیمان
اما دلیل سوم: سومین دلیل که برای پاسداشت مهرگان ذکر شده است غلبۀ فریدون بر ضحاک است که گفته می‌شود در مهر روز رخ داده است. در شاهنامه پیروزی فریدون بر ضحاک و سپس برگزاری آیین مهرگان اینگونه آمده است:
به رسم کیان گاه و تخت مهی بیاراست با تاج شاهنشهی
به روز خجسته سر مهرماه به سربرنهاد آن کیانی کلاه
زمانه بی‌اندوه گشت از بدی گرفتند هر کس ره بخردی
دل از داوری‌ها بپرداختند بدآیین یکی جشن نو ساختند
نشستند فرزانگان شادکام گرفتند هر یک ز یاقوت جام
می روشن و چهرۀ شاه نو جهان نو زداد و سر ماه نو
بفرمود تا آتش افروختند همه عنبر و زعفران سوختند
پرستیدن مهرگان دین اوست تن‌آسانی و خوردن آیین اوست
اگر یادگارست از او ماه و مهر بکوش و به رنج ایچ منمای چهر!
وُرا بُد جهان سالیان پانصد نیفگند یک روز بنیاد بد!
جهان چون بر او بر نماند ای پسر تو نیز آز مپرست و انده مخور!
نگارۀ غلبۀ فریدون بر ضحاک و برگزاری جشن مهرگان برای نخستین بار
دلیل نامگذاری جشن مهرگان
شاید برایتان جالب باشد که بدانید علت نامگذاری جالب این جشن چیست؟
برای یافتن جواب باید نگاهی به پیشینه تاریخی زرتشتی بیندازیم. در تاریخ زرتشتی، هر روز از یک ماه را به نام همان ماه نامگذاری می‌کردند. به عنوان مثال روز ۱۹ فروردین، فروردینگان، روز سوم اردیبهشت ماه، اردیبهشتگان، روز ششم خردادماه، خردادگان، روز ۱۳ تیرماه، تیرگان و روز ۷ مرداد، امردادگان، روز ۴ شهریورماه، شهریورگان و روز ۱۶ مهرماه، مهرگان نامیده می‌شد. جالب است بدانید که روز پنجم اسفندماه، که ما آن را با نام سپندارمذگان یا همان روز عشاق می‌شناسیم، از همین شیوه نامگذاری نشأت گرفته است. در مورد علت نامگذاری جشن مهرگان نیز باید گفت که در زمان قدیم و تاریخ زرتشت، جشن مهرگان را مصادف با آغاز سال جدید می‌دانستند و بنا به این موضوع در این روز جشن و پایکوبی انجام می‌شد.
چگونگی برگزاری جشن مهرگان در ایران باستان
در گذشته جشن مهرگان عید بزرگی شمرده می‌شد. بزرگداشت این جشن، مانند نوروز، چند روز به طول می‌انجامید. افراد هر طبقه متناسب با طبقۀ خود برای پادشاه هدیه می‌آوردند. همچنین پادشاهان کشورهای مختلف نیز برای پادشاه هدایا و تحفه‌های نفیسی پیشکش می‌کردند.
-
خزان؛ فصل سرآمدن جهان، مهرگان
در این روز چون پادشاه زینت خود را می‌پوشید و به‌مجلس حاضر می‌شد مردی خجسته نام و مبارک قدم و گشاده صورت و نیکو بیان که از هنگام شام تا بامداد بر در خانه شاه توقف می‌کرد بامدادان بدون اجازه بر شاه داخل می‌شد و چندان بر پای می‌ایستاد تا شاه وی را ببیند. پس شاه از او می‌پرسید که کیستی و از کجا آمده‌ای و اراده کجا داری و نامت چیست و که تو را آورد و با کدامین کس آمده‌ای و با تو چیست. آن مرد در جواب می‌گفت:
من نیروی فتح و ظفرم و از جانب خدا می‌آیم و اراده پادشاه نیک‌بخت کرده‌ام. اسمم خجسته و آورنده من نصرت و ظفر می‌باشد. سال جدید به همراه من است و سلامت و بشارت و گوارائی ره آورده‌ام. پس پادشاه می‌گفت اجازه ورودش دهید و سپس خود به‌وی می‌گفت که درون آی، آن مرد درون رفته می‌نشست و بعد از او مردی داخل می‌شد که به وی طبقی سیمین بود که در اطرافش نان‌های گردی که از انواع حبوب مانند گندم، جو، ارزن، ذرت، نخود، عدس، برنج، کنجد، باقلی و لوبیا، پخته می‌گردید، جمع بود. از حبوب مزبور نیز هریک هفت‌دانه و هفت‌خوشه و قطعه‌ای شکر و دینار و درهم جدید و شاخه‌ای اسپند بر این طبق گذاشته می‌شد. در میان طبق هفت شاخه از درخت‌هایی که بدان‌ها و به‌اسم آن‌ها تفأل می‌کنند و نظرکردن بدان‌ها نیکوست مثل بید، زیتون، بهی و انار گذاشته می‌شد. بعضی از این شاخه‌ها بریک گره و بعضی بر دو گره و بعضی بر سه گره بریده می‌شده هریک را به‌نام شهری از شهرها نامیده و بر روی آن‌ها اپزود و اپزاید و اپزون و پروار و فراخی و فراهیه می‌نوشته‌اند که معنی آن‌ها عبارت‌است از بیفزود و می‌افزاید و افزودن و رزق و فراخی وسعه. آن‌مرد تمام این چیزها را به‌دست گرفته خلود و دوام ملک و سعادت و عزت شاه را می‌خواست و پادشاه در این روز در باب هیچ کاری به مشورت نمی‌پرداخت از ترس اینکه مبادا از آن چیزی پدید آید که ناپسند باشد و در تمام سال جاری شود. اولین چیزی که در این روز برای شاه آورده می‌شد طبقی زرین یا سیمین بود که بر آن شکر سفید و جوزهندی مقشر تازه و جام‌های سیمین یا زرین قرار داشت. پادشاه از شیر تازه‌ای ابتدا می‌کرد که در بعضی از آن خرمای تازه خیسانده شده بود و نارگیل و خرمایی چند برمی‌داشت و به‌کسی که در نزدش از همه عزیزتر بود می‌داد و از شیرینی و آن‌چه که می‌خواست می‌خورد. پس از این مقدمات هدایا به‌عرض شاه می‌رسید (منبع: جشن‌ها و اعیاد ملّی و مذهبی در ایران قبل از اسلام تألیف حبیب الله بزرگزاد).
جشن مهرگان در روزگار ما
-
خزان؛ فصل سرآمدن جهان، مهرگان
در روزگار ما جشن مهرگان کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد و مطابق با شکوهی که در ایران باستان داشت برگزار نمی‌شود. یکی از مهمترین دلایل این بی‌توجهی می‌تواند فاصله‌گرفتن انسان امروزی از طبیعت باشد. با این حال همچنان در برخی از شهرهای ایران زمین از جمله یزد و کرمان آیین مهرگان برگزار می‌شود. مردم شهرهای یزد و کرمان در جشن مهرگان گوسفند قربانی می‌کنند، لباس ارغوانی می‌پوشند و سفره‌ای شبیه به سفرۀ هفت‌سین پهن می‌کنند با این تفاوت که بر سر سفرۀ مهرگان گل همیشه بهار، چند شاخه از درخت گز، هوم یا مورد، چند میوۀ سرخ پاییزی از قبیل سنجد، انگور یاقوتی، انار، سیب، به، ترنج یا بالنگ، انجیر، بادام، پسته، فندق، گردو، کُـنار، زالزالک، ازگیل، خرما، خرمالو و چند نوع از بوداده‌ها از قبیل تخمه و نخودچی قرار می‌دهند.
پ.ن: شاید جالب باشد بدانید که تمام میوه‌های ذکر شده در اساطیر نماد باروری هستند. قراردادن این قبیل میوه‌ها بر سر سفرۀ مهرگان حاکی از طلب وفور محصولات کشاورزی برای سال آتی است. این امر به عید نوروز نیز قابل تسرّی است.
اهمیت برگزاری جشن مهرگان
-
سرخ، رنگ مهرگان
یکی از دلایلی که موجب برگزاری جشن مهرگان می‌شود، طبیعت است. حتی امروز که به قدرت دانش تأثیر طبیعت را به پایین‌ترین حد ممکن رسانده‌ایم باز از غلبه و خشم آن در امان نیستیم. پس چه بهتر که همچون گذشتگان خود در مقابل طبیعت سر تعظیم فرود بیاوریم و از قید غلبه بر طبیعت بگذریم. زمین، آسمان و تمام طبیعت بسیار زیبا هستند و بسیار بخشنده. ما انسان‌ها نیز بخشی از طبیعت هستیم. تا زمانی که بخشی از طبیعت باقی بمانیم و میل غلبه بر آن را نداشته باشیم آسمان، زمین و تمام زیبایی‌های طبیعت در خدمت زندگی ما آدم‌ها خواهند بود. اما اگر با آلودن هوا و از بین بردن درخت‌ها و مزارع و حیوانات و جنگل‌ها و ساخت ساختمان‌های آسمان‌خراش و به کارگیری بیش از اندازۀ ماشین‌آلات، به از بین‌بردن طبیعت ادامه دهیم طبیعت بر ما شورش خواهد کرد. آن وقت ما در مقابل خشم طبیعت هیچ دفاعی نخواهیم داشت.
حضور در مراسم مهرگان در دو شهر یزد و کرمان
-
انار؛ میوۀ مهرگان
اگر تمایل دارید در جشن مهرگان حضور پیدا کنید می‌توانید شهر یزد یا شهر کرمان را به عنوان مقصد سفر خود انتخاب کنید. از آنجایی که در دو شهر یزد و کرمان پیروان مذهب زرتشتی بیش از سایر شهرهای ایران زمین اقامت دارند این جشن و آیین بزرگ باستانی در این دو شهر با رسمیت بیشتری برگزار می‌شود. شهر باستانی و اصیل یزد سرشار از جاذبه است بنابراین با اجاره سوئیت در یزد نه تنها امکان حضور در بزرگداشت آیین مهرگان را خواهید یافت بلکه بسیاری از آتشکده‌ها و بناهای تاریخی و حتی باستانی را از نزدیک خواهید دید. یزد خاستگاه معماری اصیل ایرانی است. زیباترین بناها که از آن‌ها با عنوان شاهکار یاد می‌شود در شهر یزد وجود دارند. همچنین اطراف شهر یزد نیز سرشار است از روستاهای تاریخی که در دل خود آتشکده‌ها و دخمه‌هایی جذاب و تماشایی دارند که گردشگرن بسیاری را هر ساله به خود فرا می‌خوانند. به علاوه لازم است اضافه کنم که مردم شهر یزد نیز در مهربانی و خوش‌خویی زبان‌زد خاص و عام هستند. بنابراین با سفر به شهر یزد روزهایی شیرین همچون عسل و لحظاتی شاد همچون میوه‌های پاییزی به رنگ سرخ و نارنجی و زرد در انتظار شما خواهند بود.
برای بیشتر خواندن در مورد شهر اصیل یزد فقط و فقط کافی است روی لینک زیر کلیک کنید:
جاهای دیدنی یزد ؛ ۳۸ شاهکار معماری ، یادگارهای تاریخ ایران زمین
