حجةالحق، حکیم ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری، از حکما، ریاضی‌دانان و شعرای بزرگ ایران در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم است.
خیام رباعیات خود را بر مبنای تفکر فلسفی که داشت سروده است. غرض او از شعر سرودن کسب درآمد و شهرت نبود. به همین خاطر در زمان حیاتش به عنوان شاعر شناخته نمی‌شد. او در زمان حیاتش به عنوان حکیم و فیلسوف شناخته می‌شد. اما بعدها که رباعیات لطیفش شناخته شد و شهرتی حاصل کرد، نام خیام در شمار شاعران آمد. تاریخ دقیق ولادت خیام در منابع ذکر نشده است. همچنین در مورد تاریخ دقیق وفات او اختلاف نظر وجود دارد. برخی منابع سال ۵۰۶ را برای وفات او ذکر کرده‌اند و برخی دیگر سال ۵۱۷ را. (منبع: تاریخ ادبیات ایران، تألیف دکتر ذبیح‌ا.. صفا)
از رباعیات او:
بر شاخ امید اگر بری یافتمی
هم رشتۀ خویش را سری یافتمی
تا چند ز تنگنای زندان وجود
ای کاش سوی عدم دری یافتمی
جایگاه خیام در جهان
ادوارد فیتزجرالد، فردی است که نسخۀ خطی رباعیات خیام را دید و به ترجمۀ آن پرداخت. کاری که او انجام داد به هیچ وجه کار ساده‌ای نبود. زیرا اول اینکه خوانش متن از روی نسخ خطی کار ساده‌ای نیست. دیگر اینکه ترجمۀ اشعار خیام کاری بس دشوار و طاقت فرساست. زیرا اشعار خیام بسیار پیچیده هستند. فهم اشعار خیام حتی برای فارسی زبانان و آشنا به فرهنگ پارسی دشوار است. فیتزجرالد نه تنها توانسته است پیچیدگی رباعیات را درک کند بلکه توانسته است این مفاهیم پیچیده را به زبان خودش منتقل کند.
فیتزجرالد خیام را به جهانیان شناساند. او نام این حکیم شاعر را در کنار هومر، شکسپیر، دانته و گوته قرار داد. خیام بر ادبیات غرب از مارک تواین گرفته تا تی.اس.الیوت تأثیر گذاشت. او نماد فلسفۀ شرق و شاعر محبوب روشنفکران شد.
دولت جمهوری اسلامی ایران در ژوئن ۲۰۰۹ مجسمه‌ای چهارتاقی با ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد. چهار مجسمه از چهار فیلسوف ایرانی: خیام، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا در این چهارتاقی قرار دارد. خیام در فلسفه تالی ابوعلی سینا خوانده می‌شود.
آرامگاه خیام
گشایش آرامگاه عمر خیام در ۲ آوریل ۱۹۶۳م یعنی ۱۲ فروردین ۱۳۴۲ اتفاق افتاد. طراح بنای آرامگاه، هوشنگ سیحون است. ساخت آرامگاه در ۶ شهریور ۱۳۴۱ پایان یافت. طرح بنا برگرفته از زندگی، زمانه و اندیشه‌های عمر خیام است که بر ریاضی‌دان، اخترشناس و شاعر بودنِ خیام استوار است. سازه‌های پیرامون آرامگاه، بر پیشهٔ پدری خیام دلالت دارد. پدر خیام پیشۀ خیمه‌دوزی داشته است.
این بنا ۲۲ متر بلندا دارد. پیکربندی‌اش بتنی با هستهٔ فلزی است. آرامگاه خیام هم‌جوار با مسجد و آرامگاه امام‌زاده محمد محروق است. هر سه بنا در باغی در حومۀ شهر نیشابور واقع شده‌اند.
آرامگاه خیام: مروارید نیشابور
امکان ندارد گردشگران به نیشابور سفر کنند و آرامگاه خیام را از یاد ببرند. خیام در نیشابور به دنیا آمد، در نیشابور زندگی کرد و در نیشابور دار فانی را وداع گفت. البته در زمان او محلی که هم‌اکنون آرامگاه اوست شادیاخ نیشابور نام داشته که در نیم فرسخی نیشابور بوده است. در تاریخ بیهقی از شادیاخ نیشابور به طور مفصل یاد شده است.
آرامگاه در جنوب شرقی شهر نیشابور و در انتهای خیابان خیام واقع شده است. مجموعۀ خیام، موزه، کتابخانه و مهمانخانه دارد.
از زمان درگذشت خیام که سال دقیق آن مشخص نیست و به طور تقریبی می‌توان از ۵۰۶ تا ۵۳۰ یا ۵۲۶ را در نظر گرفت تا سال ۱۳۳۵، بنای آرامگاه این حکیمِ فیلسوفِ شاعرِ فاضل، خرابه‌ای بیش نبود. در واقع پس از گشایش آرامگاه فردوسی حکیم بود که آرامگاه خیام مورد توجه قرار گرفت. فراخواندگان مراسم گشایش که در راه از آرامگاه مخروبۀ خیام می‌گذشتند باعث ساخت بنای آرامگاه شدند.
مهندس هوشنگ سیحون به همراهی حسین جودت مسئولیت ساخت این بنا را به عهده گرفت. در سال ۱۳۳۸ ساخت آرامگاه آغاز شد و در سال ۱۳۴۱ کار ساختمان آرامگاه به پایان رسید. مقبره و استخوان بندی اصلی آن فلزی و در پوشش بتنی مُحاط است.
بازدید از آرامگاه خیام
شعرای قدیم و اصیل ایرانی برای تمام جهانیان شناخته شده هستند. افرادی که در کشورهایی خیلی دور از ایران عزیز و سربلند ما زندگی می‌کنند اشعار بزرگان ادب پارسی را می‌خوانند، می‌شنوند و به آن دل می‌بازند. باعث غرور و افتخار است که بدانید از رادیو، تلویزیون و رسانه‌های جمعی کشورهای دیگر مثلاً ژاپن رباعیات خیام پخش می‌شود. از یک دختر جوان ژاپنی پرسیدم چرا ادبیات فارسی می‌خوانی؟ گفت از رادیو رباعیات خیام را شنیده است و عاشق ادبیات فارسی شده است.
بر ما که ایرانی هستیم واجب است که بزرگان سرزمین‌مان که افتخار ایران زمین هستند را پاس بداریم. به نیشابور، این شهر تاریخی و پر خاطره سفر کنید. از آرامگاه خیام دیدن کنید. خیام را بهتر بشناسید و شاهکار دست هوشنگ سیحون را از نزدیک با دقت ببینید. نگران اقامتگاه نباشید میزبون در نیشابور آسایش شما را فراهم خواهد کرد. شما می‌توانید با اجاره سوئیت در نیشابور در کمال آسایش نیشابور را سیاحت کنید.
[…] شده‌اند. از جملۀ این آثار عبارتند از: آرامگاه فردوسی، آرامگاه خیام و … […]