فردوس یا تون همان شهر قدیمی و کهنی است که از پس هزاران هزاران سال تاریخ را در نوردیده است و خاطرات ریز و درشت و شیرین و تلخش را برای مردم عصر ما به ارمغان آورده است. این شهر تاریخی در استان خراسان جنوبی واقع شده است. فردوس تا سال ۱۳۰۸ هجری شمسی همچنان تون خوانده می‌شد. (تون نام باستانی این شهر است.) متأسفانه این شهر روی گسل قرار گرفته و در تاریخ روزگار خود چندین و چند زلزله را تجربه کرده است.
آخرین زلزله‌ای که این شهر کهن به خود دید, مربوط است به سال ۱۳۴۷٫ , در تاریخ ۱۰ شهریور ۱۳۴۷ زمین لرزه‌ای به بزرگی ۶٫۴ ریشتر این شهر تاریخی را لرزاند. این زمین لرزه فردوس و اطراف آن را بیش از حد تصور ویران کرد. از نتایج متعدد این زمین لرزه تخریب ۱۲۰۰۰ خانۀ مسکونی و کشته شدن ۷۰۰۰ تا ۱۲۰۰۰ نفر از اهالی این شهر بود.
اما نه زمین لرزه های متعدد و نه حتی حملۀ مغول و نه هیچ یک از دیگر تلخی های روزگار باعث نشد که فردوس یا تون از پا بنشیند و متروکه شود. اتفاقاً هر کدام از این وقایع خود تبدیل شدند به یک جاذبه. فردوس یا تون به جای خالی از سکنه شدن و به جای ویران شدن، افراد بزرگی را در خود سرشت و از طریق تربیت بزرگان در دامان خود موجب سازندگی و اقتدار ایران زمین شد.
پس نه تنها فردوس در مقابل سختی ها ایستاد بلکه رشد کرد و بالید. نه تنها خود بالید بلکه بزرگان را در آغوش خود پرورانید. نه تنها بزرگان را در آغوش خود پرورانید که ایران زمین را هم به اوج کشانید. برای آشنایی بیشتر با این شهر تاریخی پر خاطره و مهم با میزبون همراه باشید. شاید اگر از جاهای دیدنی فردوس با خبر شوید این شهر را به عنوان مقصد بعدی سفر خود انتخاب کنید.
جاهای دیدنی فردوس
کهن شهر فردوس یک جاذبه گردشگری ناب است که بسیاری از گردشگران را از اقصا نقاط جهان به خود جذب می‌کند. اجاره خانه در فردوس به گردشگران عزیز فرصتی می‌بخشد که بتوانند با فراغ خاطر جاهای دیدنی فردوس را ببینند. فردوس شهری است که جاذبه های گردشگری طبیعی و تاریخی را با هم دارد. در سفر به این شهر بی همتا از جاذبه های طبیعی و تاریخی آن غافل نشوید.
آب گرم معدنی هلال فردوس
خیلی از افراد آب گرم معدنی را برای درمان برخی از بیماری‌ها مخصوصاً بیماری‌های استخوانی مؤثر می‌دانند. اگر شما هم از این دست افراد هستید خوب است بدانید که آب گرم معدنی هلال فردوس در ۲۰ کیلومتری شمال شهر فردوس قرار دارد و خواص درمانی بی نظیری دارد.
سنگ سوراخ
در بالای کوهی بزرگ در شهر فردوس، حفره‌ای بزرگ ایجاد شده است. این حفره که چیزی در حدود ۲۰ متر قطر دارد، کاملاً طبیعی است و دخالت های انسانی در ایجاد آن نقشی نداشته است. در واقع فرسایش‌‌های آبی در سنگ‌‌های آهکی سبب پیدایش این حفرۀ بزرگ بوده‌اند. این کوه با حفرۀ بزرگش در فاصله ۳۵ کیلومتری غرب شهر فردوس قرار دارد.
کوه قلعه فردوس
کوه قلعه فردوس در ۵ کیلو متری جنوب شهر فردوس واقع شده است. جالب است بدانید این قلعه یکی از دژهای مستحکم اسماعیلیان بوده است. در واقع این کوه قلعه, شیبی تند دارد و دسترسی به آن بسیار دشوار یا حتی جان فرسا است. همین امر باعث شده این قلعه یک دژ نظامی مهم و غیر قابل نفوذ به شمار رود.
برای ورود به این قلعه فقط یک راه وجود دارد و آن یک راه هم, تنگه جنوب غربی کوه است. چون شیب کمتری دارد. همان طور که از هوش و احتیاط اسماعیلیان بر می‌آید، این قلعه هم، هم چون سایر قلعه های اسماعیلیان از سه طرف به دره ختم می‌شود.
همچنین این قلعه به صورت پلکانی و در شش سطح ساخته شده است. این بنای مستحکم، مجهز است به فضاهای مسکونی و یک ساختمان چهار ایوانی در شاه نشین که بسیار زیبا و دیدنی هستند.
برج‌‌های قلعه چیزی در حدود ۵ متر ارتفاع دارند. این برج‌ها از خرده سنگ و ملات گچ ساخته شده‌اند. با توجه به آثاری که از حوض‌‌های کنده شده در دل صخره بر می‌آید می‌توان نتیجه گرفت که این حوض‌‌ها برای ذخیرۀ آب باران تعبیه شده بوده‌اند. که البته از هوش و حسن ذوق و تدبیر اسماعیلیان انتظار چنین دور اندیشی‌‌هایی می‌رود.
قلعه‌ی حسن آباد یا قلعه دختر
قلعه‌ی حسن آباد یا قلعه دختر فردوس نیز از آثار به جا مانده از قلعه‌‌های اسماعیلیان است. این قلعه یادگاری است از قرن های شش و هفت هجری قمری. قلعه دختر در شمال غرب فردوس قرار دارد و فاصله‌اش از فردوس ۸ کیلومتر است. همچنین این قلعه ۲ کیلومتر با روستای خالی از سکنه و متروکۀ حسن آباد فاصله دارد.
جالب است بدانید این قلعه یک تونل آجری دارد. این تونل قلعه را به کوه وصل می‌کند. در واقع این تونل آجری یک راه زیر زمینی است. این راه زیر زمینی قلعه دختر و یک قلعۀ دیگر که امروزه تخریب شده است و اثری از اثارش نیست را به مرکز شهر تاریخی تون می‌رسانده است.
از آنجا که تمام طبیعت سرشار از حکمت است و عدل تمام است, زمین لرزۀ سال ۴۷ با تمام ویرانی که به همراه داشت باعث شد پرده از راز این قلعه برداشته شود و این تونل زیر زمینی کشف شود. وقتی تونل کشف شد در آن تعداد بسیاری از اجساد مردگان پیدا شد. این اجساد با کفن هایی اسلامی، مزین به آیات قرآن در کنار هم چیده شده بودند.
کویر پلوند
همان اندازه که دریا و جنگل زیبا و دلکش هستند کویر هم زیبا و جذاب است. کویر آرامش و سکون و سکوت دارد و با درخشش طلایی خود گردشگران را به خود فرا می‌خواند. کویر پلوند نیز از جمله کویرهای زیبای ایران زمین است. این کویر دلکش در ۴۰ کیلو متری فردوس و در غرب این شهر واقع شده است. تپه ماهورهای ماسه‌ای، کفه های نمکی و نواحی کویری در کنار نواحی کوهستانی، از جاذبه‌های طبیعی این ناحیه شمرده می‌شود. لازم است اضافه کنم تپه های ماسه‌ای این کویر به شکل دم یوزپلنگ هستند. به همین دلیل این تپه‌‌ها با عنوان اثر طبیعی دم یوز شناخته می‌شوند.
قنات بلده فردوس
در کهن شهر فردوس، یک رشته قنات با قدمتی تاریخی یا شاید بهتر باشد بگویم باستانی وجود دارد. این رشته قنات متعلق هستند به دوران ساسانیان. جالب و لازم است بدانید این قنات‌ها هنوز که هنوزه از پس هزاران سال که گذشته همچنان بخش وسیعی از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کنند. قنات بلده فردوس در مجاورت روستای باغستان علیا یک خروجی دارد. در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو در خرداد سال ۱۳۹۵ که در استانبول برگزار شد، این یازده قنات ایرانی به عنوان بیستمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی قرار گرفت.
این یازده قنات که ثبت جهانی شده‌اند، هرکدام به لحاظ قدمت، نوع معماری، عمق، طول و مشخصاتی از این دست، منحصر به فرد، بی نظیر و یگانه هستند. یکی از این قنات‌های ثبت شده، قنات بلده فردوس است. این قنات بخش‌های عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند و از لحاظ تعداد قنات‌های متصل به آن در بین سایر قنات‌های ثبت شده رکورد دار است. قنات بلده فردوس ۱۵ قنات دارد. همچنین دو چشمه دارد و مقداری آب‌های سرگردان. متأسفانه در گذر زمان تعدادی از آن‌ها خشک شده است.
شهر تاریخی تون
در قسمت جنوب غربی شهر فردوس یک شهر تاریخی به چشم می‌خورد. این شهر تاریخی یکی از جاذبه‌های گردشگری پرطرفدار محسوب می‌شود. با توجه به شواهد و مدارک موجود باستان‌شناسان قدمت این شهر تاریخی را به دوران اشکانیان نسبت داده‌اند. در این شهر تاریخی ۲۴ اثر باستانی به چشم می‌خورد. اگر کنجکاو هستید که در مورد این ۲۴ اثر باستانی بیشتر بخوانید لازم است همچنان با میزبون همراه باشید.
مدرسۀ علمیۀ علیا
مدرسۀ علمیۀ علیا یک اثر باستانی به شمار نمی‌رود، این مدرسه یک اثر تاریخی است. مدرسۀ علمیۀ علیا از آثار باقی مانده از دوران صفویه است. با توجه به آنچه در منابع ذکر شده، این مدرسه به دست معماری هنرمند و خلاق به نام میر علی بیک ساخته شده است. گفته می‌شود این مدرسه تا پیش از زلزلۀ سال ۱۳۴۷ دایر بوده به عنوان مدرسه مورد استفاده قرار می‌گرفته است. آنچه باعث درخشش هنر معماری در این بنا می‌گردد، تکرار فرم هشت ضلعی در بخش‌های مختلف بنا است.
مدرسۀ علمیۀ حبیبیه
این مدرسه قدیمی‌ترین مدرسۀ علمیه در خراسان جنوبی محسوب می‌شود. البته این بنا نیز یک اثر باستانی به شمار نمی‌رود بلکه از یادگارهای دوران صفویه است. این مدرسه را استاد معمار حبیب الله امانی تونی ساخته است.
مسجد جامع تون
مسجد جامع تون که البته در روزگار ما بیشتر با نام مسجد جامع قدیم معرفی می‌گردد، از یادگارهای دوران سلجوقیان محسوب می‌شود. البته لازم به ذکر است که این مسجد باری از تاریخ را بر معماری خود حمل می‌کند. چون نه تنها سلجوقیان که ردپایی از صفویان و قاجار را در معماری این بنا می‌توان ردیابی کرد.
در واقع بنای اصلی در دورۀ سلجوقیان ساخته شده است اما بعد در دورۀ صفویان مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته و سپس در دورۀ قاجار علاوه بر مرمت و بازسازی بخش تازه‌ای به آن اضافه شده است. این بخش تازه اضافه شده در دوران قاجار شبستان مسجد است که صد ستون داشته است.
بخش اعظمی از مسجد جامع تون در اثر زلزلۀ مهیب سال ۱۳۴۷ تخریب شد. البته پس از زلزله بخش‌هایی از این مسجد مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و در روزگار ما نیز به منظور برگزاری نماز جماعت مورد استفادۀ مردم قرار می‌گیرد. اما شبستانی که در دوران قاجار به مسجد اضافه شد در اثر زلزله با خاک یکسان شد. امروزه میراث فرهنگی در صدد احیا و بازسازی شبستان است.
مجموعۀ تاریخی کوشک
در قسمت شرقی شهر تاریخی تون و در مجاورت دروازۀ قاین مجموعۀ تاریخی کوشک واقع شده است. این مجموعه یک مسجد، یک حمام و یک آب انبار دارد. بر مبنای شواهد به دست آمده که براساس نوع معماری و فرم مسجد مورد توجه قرار گرفته‌اند، قدمت مسجد کوشک را به دوران اوایل ورود اسلام به ایران نسبت داده‌اند. گفته می‌شود این مسجد نیز از جملۀ قدیمی‌ترین مساجد خراسان جنوبی به شمار می‌رود.
در همین مجموعه، درست در مقابل ایوان ورودی مسجد کوشک و در داخل زمین یک حمام وجود دارد. این حمام نیز با نام کوشک شناخته می‌شود. متأسفانه اطلاعات لازم برای تخمین قدمت این حمام موجود نیست. اهل فن در مورد قدمت این حمام دو احتمال را در نظر گرفته‌اند یکی اینکه این حمام هم‌زمان با مسجد کوشک در دورۀ اوایل اسلام ساخته شده باشد؛ احتمال دیگر اینکه این حمام در دورۀ صفویه به مجموعه اضافه شده باشد. چون فرم‌های معماری دوران صفویه در بنا به چشم می‌خورد. البته احتمال سومی را هم می‌توان در نظر گرفت و آن اینکه این بنا در دوران صفویه هم‌چون مسجد جامع تون مورد بازسازی قرار گرفته باشد.
پ.ن: در چنین مواقعی اهمیت حضور مورخان بیش از پیش مورد توجه قرار می‌گیرد. اگر در منابع مکتوب اطلاعات واضحی در خصوص این بنا ذکر شده بود امروزه راحت‌تر مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گرفت. البته ممکن است در گذشته آثار مکتوبی وجود داشته بوده‌اند و در طی زمان از بین رفته باشند.
آنچه جالب است در مورد بنای حمام کوشک بدانید این است که حمام در داخل زمین قرار گرفته است. در واقع این بنا زیر زمین ساخته شده است. واقع‌بودن یک بنا در دل زمین باعث مقاومت بنا در مقابل زلزله می‌گردد. آنچه جالب‌تر است شیوۀ تأمین نور حمام است. برای وصول به این امر در سطح زمین منافذی تعبیه شده است. بنای حمام کوشک یک ورودی، یک راهروی پیچ در پیچ، بینه، سر بینه، میان در، گرم‌خانه، خزینه، گلخن و هیزم‌دان دارد.
نکتۀ جالب دیگر دربارۀ این بنا وجود کانال‌هایی کوچک در کف حمام است. این کانال‌های کوچک با عبور دود ناشی از گرم‌کردن آب حمام باعث گرم‌شدن فضای حمام می‌شده‌اند.
پ.ن: معماری آن دوره با کمترین میزان مصرف انرژی از شیوۀ گرمایش از کف استفاده می‌کرده‌اند. البته به کاربردن منافذ بر سطح زمین برای تأمین نور حمام نیز بسیار خلاقانه بوده‌است. به علاوه استفاده از انرژی‌های طبیعی برای رفع نیازهای انسانی رفتار بسیار پسندیده‌ای به شمار می‌رود. امروزه در پیشرفته‌ترین کشورهای اروپایی در ساخت بنا و شیوۀ معماری استفاده از انرژی‌های طبیعی را در اولویت قرار می‌دهند. امروزه نیز می‌توانیم با توجه به معماری گذشته و وام‌گیری از آن شیوه‌های معماری بناهایی کارآتر و مقرون‌به‌صرفه‌تر داشته باشیم.
این حمام دو بخش مجزا برای استفادۀ آقایان و بانوان داشته است. اتفاقی که امروزه فقط در برخی از استخرهای مدرن شاهدش هستیم. ورودی‌های این دو بخش از هم کاملاً جدا بوده است. یک ورودی در بخش شمال غرب و ورودی دیگر در بخش جنوب غربی قرار دارد.
حمام خیروز یا موزۀ مردم‌شناسی فردوس
حمام خیروز بنایی است متعلق به دوران صفویه. این حمام در دورۀ پهلوی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. و بخش‌هایی به آن اضافه شد. فضای سربینه نسبت به سایر بخش‌ها بیشتر مورد توجه قرار گرفت و قسمت‌های بیشتری به آن افزوده شد. در عصر ما حمام خیروز مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت و پس از آن به موزۀ مردم‌شناسی تبدیل شد.
این موزه از دو بخش تشکیل شده است. در یکی از این بخش‌ها آداب و رسوم حمام در منطقه و مشاغل قدیم فردوس در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفته است. جالب است بدانید این حمام نیز در داخل زمین ساخته شده است. شاید زلزله‌خیزبودن این منطقه باعث می‌شده است حمام‌ها را داخل زمین بسازند.
حوض‌انبار و مسجد سیدی
در حوض‌انبار سیدی کتیبه‌ای وجود دارد که سال ساخت این بنا را ۸۹۰ هجری قمری بیان می‌کند. بر این اساس گفته شده است که این حوض‌انبار قدیمی‌ترین حوض‌انبار استان خراسان جنوبی به شمار می‌رود. در کنار این حض‌انبار یک مسجد دیده می‌شود. این مسجد، که مسجد سیدی نامیده می‌شود، یک شبستان زمستانی دارد و یک شبستان تابستانی. شبستان زمستانی از جنس خشت و گل ساخته شده است. این بنا را به دورۀ صفوی نسبت داده‌اند. شبستان تابستانی را نیز با توجه به نوع معماری متعلق به دورۀ قاجار دانسته‌اند.
کوشک حاجی آباد
کوشک حاجی آباد یک باغ تاریخی مربوط به دوره قاجار می‌باشد که در روستای گستج، در بخش مرکزی شهرستان فردوس قرار گرفته است. از مصالح به کار رفته در طبقه همکف این بنا می توان به خشت خام، ملات گل و قاب‌های گچی اشاره کرد که به سبک معماری دوران قاجار با ظرافت در کنار یک‌دیگر قرار گرفته‌اند. از مصالح به کار رفته در طبقه اول این بنا نیز می‌توان به آجر‌های مربع شکل اشاره کرد که به صورت نما کاری در این بنا به کار رفته‌اند که این سبک مربوط به دوره پهلوی اول می‌باشد. در طی سال‌های اخیر بر اثر فرسایش و عوامل دیگر، این بنا زیبایی اولیه خود را ندارد، اما در نما کاری آن به وضوح می توان سبک معماری قاجار و پهلوی را استخراج کرد. ورودی‌های کوچک چهار گوش و مستطیل شکل و هر از گاهی درب‌های گنبدی شکل آن، انسان را به چندین سال پیش منتقل می‌کند.
آب انبار بازار یا میدان
در میان میدان قدیم شهر تاریخی تون و راستۀ بازار کهن شهر یک آب انبار وجود دارد. در میانه واقع‌بودن این آب انبار باعث شده است دو نام به آن اختصاص یابد؛ آب انبار بازار و آب انبار میدان. بنای آب انبار از جنس آجر خشتی، ملات آهک، ملات ساروج، ملات گچ و خرده سنگ ساخته شده است. این آب انبار در گذشته منبع اصلی تأمین آب آشامیدنی مردم شهر به شمار می‌آمده است.
حمام جهان‌یار
در شهر تاریخی تون، در محلۀ عنبری، بنای تاریخی دیگری وجود دارد که اتفاقاً این یکی هم حمام است. جالب است بدانید اتفاقاً در منار این بنا هم یک مسجد قرار دارد. اما شاید دلخراش باشد اگر بدانید مسجد مجاور این حمام در اثر زلزلۀ سال ۱۳۴۷ به طور کامل از بین رفته است.
نکتۀ دیگری که جالب است بدانید قدمت بناست. از قدمت این بنا نیز اطلاعات دقیقی در دست نیست اما بر اساس شواهد معماری گفته شده که بنا متعلق به دورۀ صفویه است.
پ.ن: آب مصرفی حمام در دوران رونق و شکوهش از طریق قنات سعدآباد تأمین می‌شده است.
پ.ن ۲: امروزه حمام جهان‌یار وقف شده است و تحت نظارت ادارۀ اوقاف شهرستان فردوس قرار دارد.
بارگاه امام‌زادگان سلطان محمد (ع) و ابراهیم (ع)
آرامگاه سلطان محمد و سلطان ابراهیم که از نوادان امام موسی بن جعفر (ع) هستند در انتهای راستۀ بازار قدیم و پشت مسجد جامع تون واقع شده است. اگر بخواهید آدرس دقیق‌تری از آرامگاه داشته باشید باید بگویم این آرامگاه در فاصلۀ بین محلۀ میدان و محلۀ سادات قرار گرفته است.
با توجه به شواهد مهماری قدمت این بنا را به دورۀ تیموریان نسبت داده‌اند. گنبد این بنا دو پوستۀ مجزا دارد. جالب است بدانید این گنبد، تنها گنبد استان خراسان جنوبی است که با کاشی تزئین شده است. مردم محلی این آرامگاه را مزار می‌نامند.
بر ورودی چوبی و منبت‌کاری شدۀ بنا تاریخ ۹۸۴ هجری قمری درج شده است. این مسجد یکی از زیباترین مساجد استان خراسان جنوبی به شمار می‌رود. بر دیوارهای بنا نگاره‌هایی متشکل از اشکال هندسی ظریف و گل بته با رنگ‌های سبز و قهوه‌ای دیده می‌شود.
کمتر شهری را می‌توان پیدا کرد که اندازه شهر فردوس سرشار از جاذبه‌های گردشگری و بشدت باستانی باشد. فردوس بدون شک تجلی بخش اسمی است که بر روی آن گذاشته‌اند. بهشتی که روی زمین و در ایران قرار گرفته است. از قنات بلده تا مسجد جامع فردوس گرفته تا دیگر آثار باستانی و مکان‌های دیدنی این شهر، سراسر شگفتی می‌تراود. این آثار یادگار مردمان کهن و خوش ذوقی هستند که با جان و دل در دل سختی‌ها دوام آورده و این شهر را سرپا نگهداشته‌اند و اکنون به عنوان میراثی ارزشمند به ما واگذار شده است. فردوس یا شهر تاریخی تون یکی از زیباترین مکان‌ها برای دیدن است. بدون شک یک روز کامل برای دیدن آن کافی نیست. اما می‌توانید مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری که بیان کردیم را حتما ببیند و از آن‌ها لذت ببرید.
سفر به کهن شهر فردوس بر گردشگران پر شور خوش باد.
