آثار تاریخی هر کشور، مهر تأییدی بر اصالت مردم آن کشور است. در گوشه و کنار کشور عزیزمان ایران، نشانه‌های فراوانی وجود دارد که نه تنها تمدن ایرانیان را به ابتدایی‌ترین حضور انسان‌ها وصل می‌کند بلکه خبر از اعصار قبل از زندگی انسان می‌دهد. میزبون در این مطلب به هگمتانه یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران سر زده است.
هگمتانه از ازرشمندترین آثار تاریخی ایران است. این شهر در مرکز همدان قرار دارد. با توجه به آثار به دست آمده از هگمتانه، قدمت آن را بالغ بر ۳۰۰۰ سال دانسته‌اند. این شهر کهن و باشکوه در تاریخ ۲۴ شهریور سال ۱۳۱۰ هجری شمسی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
مطلب مرتبط: سفر به همدان مهد تاریخ و تمدن آریایی
نامگذاری
در سنگ نوشته داریوش که در بیستون کرمانشاه قرار دارد، به سه زبان فارسی باستان «همگمتان»، ایلامی «آ-گ-م-د-ن» و اکدی «آ-گ-م-ت-ن» نوشته شده است. باستان‌شناسان و زبان‌شناسان ریشه این واژه را «هنگمت» به معنی محل گردآمدگان دانسته‌اند. آن‌ها معتقدند قبل از شکل‌گیری دولت مادها این مکان شاهد گردهمایی‌های مردمی بوده است. در نوشته‌های هرودوت نیز گردهمایی‌ای که دیاکو در آن پادشاه شد را ذکر کرده است، اما محل این گردهمایی مشخص نیست.
در منابع مختلف برای هگمتانه از نامهای گوناگونی استفاده شده است. در پارسی باستان نام این شهر هگمتانه به معنی «محل گردآمدگان» بود. در پارسی میانه نام آن را همتان نهادند و در پارسی نو نامش به همدان تغییر یافته است. اکباتان نیز نامی است که یونانیان بر آن نهاده‌اند. در زبان لاتین به آن اکباتانا یا اکباتانیس و در زبان ارمنی آن را همتن و اکبتن گفته‌اند.
تاریخچه هگمتانه
این شهر نخستین پایتخت ایران بوده و هم رده با آتن در یونان و رم در ایتالیا، جزء معدود شهرهای باستانی‌ای می‌باشد که برجای مانده است.
هگمتانه پایتخت مادها و از هخامنشیان تا ساسانیان نیز ساتراپ‌نشین ماد بوده است. دیاکو در سال ۷۰۸ پیش از میلاد سلسله مادها را بنیانگذاری کرد و هگمتانه را مرکز خود قرار داد. هرودوت نوشته: این شهر ساخته دیاکو می‌باشد که دارای هفت دیوار به رنگ سیاره‌ها است.
ایشتوویگو پادشاه مادها در سال ۵۵۰ پیش از میلاد از کوروش هخامنشی شکست می‌خورد و هگمتانه به دست هخامنشیان می‌افتد. هگمتانه تا سال ۳۳۰ پیش از میلاد تحت حکمرانی هخامنشیان بوده است.
هگمتانه دارای موقعیت استراتژیک است و منابع خوبی در اختیار این منطقه بوده است. بر همین اساس باستان‌شناسان می‌گویند که احتمال اشغال هگمتانه پیش از هزاره یکم قبل از میلاد نیز وجود دارد. گرچه شواهد تاریخی مورد وثوق در اثبات این ادعا وجود ندارد.
بر اساس گفته هرودوت مجتمع شاهانه هگمتانه بر روی تپه‌ای قرار داشت و متشکل از قصر، خزانه‌داری و اقامتگاه نظامی بود. این مجتمع به وسیله هفت دیوار متحدالمرکز ساخته شد. هر کدام از دیوارهای داخلی از دیوار بیرونی بلندتر بودند و بر دیوار بیرونی اشراف داشتند.
در این میان اخبار دیگری در مورد هگمتانه وجود دارد که به خاطر نبود اطلاعات کافی نمی‌توان به آن‌ها استناد کرد. به عنوان مثال: در سرزمین‌های مادها حدود ۲۰۰ سال درگیری بین مادها و آشوریان وجود داشت. اما هیچ گزارشی از سمت آشوریان درباره هگمتانه وجود ندارد. باستان‌شناسان احتمال می‌دهند که آشوریان هرگز تا شرق الوند و سمت هگمتانه پیشروی نکرده‌اند.
هگمتانه در دوره مادها
مادها مرمی از تیره آریایی‌ها بودند و در بخش‌های شمالی، مرکزی و غربی ایران سکونت داشتند. عوامل مهم و بسیار زیادی موجب شد تا این گروه از مردم با یکدیگر متحد شوند و حکومتی قدرتمند پدید آورند. از مهم‌ترین این عوامل رشد اجتماعی و فرهنگی، حضور همسایگانی مقتدر، تماس با گروه‌های بومی فلات ایران و نیازهای جدید سیاسی و اجتماعی بود. در پی این اتحاد و تشکیل حکومت، مادها توانستند پرونده آشوری‌ها، قوی‌ترین قوم زمان خویش را برای همیشه ببندند.
هگمتانه توسط مردم آریایی ماد بنیانگذاری شد و عنوان پایتخت نخستین پادشاهی ایران را از آن خود کرد. عده زیادی از باستان‌شناسان بنای شهر هگمتانه را به دیاکو اولین پادشاه مادها نسبت داده‌اند اما گروهی معتقدند که این شهر را فرورتیش، سومین پادشاه ماد بنا نهاده است.
در لوح‌های آشوریان از مکان‌هایی با عنوان «کر کشی یا کار کاشی» یاد شده است. این مکان‌های شهرهای مربوط به قوم کاسی بوده‌اند. کر یا کار به معنی منزل‌گاه و کاشی همان قوم کاسی می‌باشد. بر همین اساس عده‌ای از تاریخ‌شناسان معتقدند اسم قبلی هگمتانه، «اکسایا» به معنی شهر کاسی‌ها بوده است.
هگمتانه از نگاه مورخین یونانی
بر اساس روایات مختلف از مورخین یونانی نیز این شهر مربوط به عصر مادها می‌شود. آن‌ها نوشته‌اند که هگمتانه سال‌ها پایتخت امپراطوری ماد بوده و بعد از مادها نیز پایتخت تابستانی هخامنشیان شده است.
هرودوت مورخ یونانی در سده پنجم قبل از میلاد بوده است. گفته‌های وی از مهم‌ترین منابع تاریخی در مورد هگمتانه است. او بنای اولیه شهر را به دیاکو اولین پادشاه ایران نسبت داده و اذعان داشته که اوضاع سیاسی و اقتصادی نامناسب اقوام ماد در رسیدن دیاکو به پادشاهی نقش بسزایی داشته است.
پلیبیوس، ژوستین، گزنفون و کتزیاس مورخین یونانی دیگری هستند که از آن‌ها راجع به هگمتانه مطالبی به دست آمده است. در همین منابع تاریخی آمده است که دیاکو پس از به قدرت رسیدن اقدام به ساخت قلعه و قصری بزرگ و مستحکم نمود. این قصر به شکل هفت قلعه تو در تو بنا نهاده شد. کاخ پادشاهی و خزانه در درون قلعه هفتم قرار داشت و کنگره‌های هر قلعه رنگی مخصوص به خود داشت. کنگره‌های قلعه اول سفید، قلعه دوم سیاه، قلعه سوم ارغوانی، قلعه چهارم آبی، قلعه پنجم نارنجی و ششم و هفتم سیمین و زرین بودند. فضای بیرون دیوار قلعه به اندازه حصار شهر آتن بوده است.
در آخرین قلعه قصر پادشاه قرار داشت که دارای صدها اتاق بود و خانه‌های مردم بیرون این قلعه‌ها و در کنارش ساخته بودند. دیاکو دستور داده بود مردم قوم ماد شهرهای کوچک محل زندگی خویش را رها کرده و به هگمتانه آمده بودند. پلیبیوس در این باره نوشته: «در دامان کوه اورانتس، هگمتانه با قلعه و ارگ مستحکم و حیرت‌اوری قرار گرفته و قصر شاهی در داخل آخرین قلعه آن استوار گردیده است. وضعیت ساختمانی، آرایش عجیب و تزئیناتی که در ان به کار رفته به نحوی است که توصیف آن مبالغه‌آمیز می‌باشد. چوب‌های مصرف شده در آن با لایه‌ای از زر و سیم پوشیده شده‌اند. درها، ستون‌ها و رواق‌های آن با هزاران گونه کنده‌کاری و نقش و نگار آراسته شده‌اند. یک دیوار بی‌پیرایه و یک تیر عاری از زیور، در آن کاخ دیده نمی‌شود. حتی کاشی‌هایی که زینت‌بخش دیوارهای درونی قصر هستند با پوششی از آب نقره، سیم اندود شده‌اند و همه چوب‌ها از جنس سرو و کاج هستند.»
مورخ یونانی، کتزیاس که پزشک اردشیر دوم هخامنشی نیز بوده، درباره هگمتانه چنین نوشته: «سمیرامیس ملکه آشور، بعد از دیدن وضعیت شهر و موقعیت مناسب آن دستور داد تا برای او در آنجا کاخی بسازند و وقتی دید در شهر کمبود آب وجود دارد، دستور داد با صرف هزینه‌ای هنگفت، نهری ساختند و آب دریاچه‌ای را که در آن سوی کوه اورنت قرار دارد، به این شهر سرازیر کردند.»
ابوبکر احمد بن محمد اسحاق همدانی، کتاب البلدان را در سال ۲۹۰ هجری قمری نوشته است. وی در این کتاب از قول یکی از دانشمندان پارسی چنین می‌نویسد: «همدان بزرگ‌ترین شهر جبال و حدود چهار فرسنگ بوده است.»
بخت‌النصر پادشاه ستمکار بابل پس از فتح بیت‌المقدس، صقلاب فرمانده خویش را به همدان فرستاد تا آنجا را فتح کند. صقلاب شکست خورد و در نامهای به بخت‌النصر نوشت: من به شهری آمده‌آم که بارویی بلند و سرکش دارد. مردمش بسیار زیادند و برزن‌هایی فراخ و رودهایی فراوان در اینجا دیده می‌شود.»
هگمتانه در دوره هخامنشیان
هگمتانه بعد از انقراض حکومت ماد هرگز به جایگاه ابتدایی خویش باز نگشت، اما به علت قرارگیری در مسیر راه شاهی که تخت جمشید را به سارد وصل می‌کرد، پایتخت تابستانی هخامنشیان شد. به همین دلیل در زمان هخامنش‌ها هم آبادانی و پیشرفت آن مورد توجه پادشاهان بوده است.
هنگامی که داریوش سوم با اسکندر مواجه می‌شود، شهر هگمتانه را ویرانه‌ای یافت که مورد هجوم قرار گرفته بود. به دستور داریوش سوم در وسط شهر کوشکی عظیم ساختند که به آن ساروق می‌گفتند. در کوشک حدود ۳۰۰ مخفی‌گاه برای گنجینه‌ها وجود داشت. کوشک هشت در داشت که همگی از جنس آهن و بسیار بزرگ و بلند بودند.
با همین بررسی کوتاه مشاهده می‌نمایید که در بین مورخین درباره این شهر کهن اتفاق نظر وجود ندارد. نه تنها مورخین یونانی، بلکه مورخین اسلامی نیز در مورد هگمتانه با یکدیگر متفق‌القول نیستند. حتی محل دقیق این شهر نیز مشمول نظرات گوناگون است. البته تعداد مورخینی که تپه کنونی در شهر همدان را همان هگمتانه تاریخی و معروف دانسته‌اند بسیار زیاد است.
پ.ن: همدان و به تبع آن هگمتانۀ تماشایی بخش مهمی از تاریخ ایران باستان به شمار می‌رود. به نظر می‌رسد تاریخ را فقط نمی‌شود خواند و آموخت. شاید بهتر باشد تاریخ را از نزدیک ببینیم. خوشبختانه در کشور عزیزمان ایران باشکوه می‌توانیم بدون سوارشدن بر ماشین زمان به ایران باستان سفر کنیم. برای چنین سفر مهیجی فقط و فقط کافی است بر ماشین‌های معمولی خودمان سوار شویم و به سمت هگمتانۀ پرماجرا رانندگی کنیم. البته بدون شک لذت‌بردن بیشتر از این مقصد باستانی مستلزم حضور راهنمایی آشنا به تاریخ و آثار باستانی است که به بیان معرفی و توضیح کامل در مورد بنا بپردازد. چون اگر بازدیدکنندگان اطلاعات کافی و وافی در مورد بنا نداشته باشند مطلب قابل توجهی در مورد آن در نخواهند یافت و از این سیر و سیاحت لذت نخواهند برد. در واقع قدر زر زرگر شناسد، قدر گوهر گوهری. در همین مواقع است که ارزش خواندن تاریخ از لابه‌لای کتاب‌های قطور خودش را به خوبی نشان می‌دهد. البته ناگفته نماند که خواندن و دیدن در کنار هم کامل می‌شوند و هرکدام بدون دیگری ناقص خواهند بود.
حفاری در تپه هگمتانه شهر همدان
با مشاهداتی که در سال‌های اخیر در حفاری‌های تپه هگمتانه انجام شد، به طور قطعی مشخص گردید که کاخ و بناهای اشاره شده در متون تاریخی، در تپه هگمتانه کنونی بوده است. در واقع محل آن هگمتانه معروف و کهن که اولین پایتخت در ایران بوده همین هگمتانه‌ای است که امروز چشم‌های بسیاری را از نقاط مختلف جهان به سوی خود جلب کرده است.
یکی از ویژگی‌های مهم شهر باستانی هگمتانه که در حفاری‌ها نمایان شده و بسیار نادر است، معماری و طرح و نقشه منظم و خاص آن است. آن‌چه در آثار به دست آمده مشخص شده، وجود شبکه‌ای پیشرفته و منظم به منظور آب‌رسانی است. در فاصله بین کانال‌های آب‌رسانی، معابری با کف آجری و مرتب وجود داشته است. پس از تحقیقات مشخص شده که در فواصل ۳۵ متری بین معابر، دو سری واحدهای ساختمانی قرار گرفته و هر کدام از این واحدها یک حیاط مرکزی دارند و اتاق‌ها و انبارهایی به شکل قرینه دور تا دور این حیاط مرکزی قرار گرفته‌اند.
اولین حفاری در شهر هگمتانه توسط گروهی فرانسوی به رهبری شارل فورسی در سال ۱۹۱۳ میلادی انجام شد. نتایج این حفاری هرگز منتشر نشد. از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸ حفاری‌های زیادی در این منطقه صورت گرفت که طی آن ۱۴۰۰۰ متر مربع از بقایای هگمتانه کشف شد. با این کشف بزرگ و تاریخی از سرگذشت و فرهنگ و سبک زندگی یکی از کهن‌ترین دوره‌های تمدن بشری پرده‌برداری شد. در این حفاری‌ها حصاری با ارتفاع ۹ متر با دو برج عظیم الجثه در میان آن نمایان شدند. همچنین در حفاری‌های سال ۱۳۶۲ به سرپرستی محمدرحیم صراف بود که شهر بزرگی در دل تپه هگمتانه شناسانی شد.
در قسمت دیگری از حفاری‌ها حصار بزرگ دیگری با ارتفاع ۸ متر آشکار گردید. در این حصار با فاصله‌های مشخص برج‌هایی قرار داشت که هگمتانه قدیم را دربر می‌گرفتند.
باستان‌شناسان و تاریخ‌شناسان ایرانی و غیر ایرانی طی صد سال گذشته بارها این تپه را حفاری کرده‌اند. در طول تمام این حفاری‌ها، آثار ارزشمندی کشف شده که اکثر آن‌ها مربوط به دوران هخامنشی و اجداد آن‌ها است.
لوح‌های کشف شده در هگمتانه
لوح زرین آریارمنه: این لوح ابعادی حدود ۱۲ در ۸ سانتی‌متر دارد و متنی در ۱۰ سطر به خط میخی در آن کنده شده است. جنس لوح از زر ناب می‌باشد. آریارمنه از نیاکان داریوش یکم است. لوح آریارمنه در موزه برلن آلمان نگهداری می‌شود.
لوح زرین آرشام: این لوح مربوط به دوره هخامنشیان بوده و به خط میخی نگاشته شده است. ابعاد لوح ۸ در ۱۳ سانتی‌متر می‌باشد و در مجموعه مارسل ویدال آمریکایی نگهداری می‌شود.
لوح زرین داریوش دوم: این لوح باشکوه از زر ناب ساخته شده و متنی در ۲۳ سطر به خط میخی بر آن نوشته شده است. لوح زرین داریوش به خارج از ایران منتقل شده بود و موزه ایران باستان آن را خریداری نموده و اکنون در این موزه نگهداری می‌شود.
لوح زرین اردشیر دوم: اردشیر دوم فرزند داریوش دوم هخامنشی بوده است. این لوح به نام وی می‌باشد و به شکل مربع در ابعاد ۱۳ سانتی‌متر است. لوح زرین اردشیر ۲۹ سطر به خط میخی دارد که روی زر ناب حکاکی شده است.
در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی، گروه حفاری که مشغول پی‌کنی خانه‌ای در تپه هگمتانه بودند، دو لوح با ابعاد هم اندازه پیدا کردند که یکی از جنس زر و دیگری نقره بود. خط روی لوح‌ها میخی بوده و نوشته هر دو لوح یکی است. هم اکنون لوح زرین در موزه ایران باستان و لوح نقره در موزه کاخ مرمر نگهداری می‌شوند.
در سال ۱۳۳۱ لوح دیگری با ۲۹ سطر به خط میخی از خارج از مرزهای ایران خریداری شده و در موزه ایران باستان قرار گرفته است.
در کتاب «هگمتانه تا امروز» آمده که در هگمتانه و تخت جمشید هشت لوح زرین و نقره‌ای کشف شده است. پنج لوح زر و یک نقره مربوط به تپه هگمتانه می‌باشد و فقط یک لوح طلا و یک نقره در تخت جمشید یافت شده است. همین امر بیان‌گر اهمیت تاریخی و باستانی شهر هگمتانه بوده و نشان می‌دهد که این شهر کهن مورد توجه ویژه حاکمان دوران باستان قرار داشته است.
اشیاء ارزشمند کشف شده در هگمتانه
بشقاب نقره‌ای که ۲۰ سانتی‌متر قطر دارد و مربوط به دوره هخامنشی می‌باشد، در سال ۱۳۲۴ توسط موزه ایران باستان خریداری شده و به ایران برگردانده شده است.
ظرف طلایی به شکل کاسه که قسمت بیرون آن برجستگی‌هایی دارد. نقش‌های روی آن از لبه کاسه شروع شده و تا وسط برآمدگی تکرار شده‌اند. مابین برجستگی‌ها و لبه کاسه یک ردیف خط میخی به سه زبان بابلی، پارسی باستان و عیلامی نوشته شده است که ترجمه فارسی آن «داریوش شاه بزرگ» می‌باشد. این ظرف با ارزش علاوه بر این:ه گوهری باستانی محسوب می‌شود، یکی از کارهای هنری منحصربه‌فرد و نمونه باقی‌مانده از گذشتگان‌مان است. متأسفانه این کاسه در مجموعه گورگیان در نیویورک نگهداری می‌شود.
یک کوزه از جنس نقره که مربوط به دوره خشایارشا می‌باشد و ارتفاعی حدود ۱۲ سانتی‌متر دارد. خط حکاکی شده بر روی این کوزه میخی است و تنها قسمتی از نوشته‌ها باقی‌مانده است. بخش دیگری از این نوشته بر روی قسمت شکسته شده کوزه مانده‌اند که این قسمت نیز پیدا نشده است. این کوزه نیز در بیرون از مرزهای ایران قرار داشت و پس از خریداری به موزه ایران باستان برگردانده شد.
بشقاب نقره مربوط به اردشیر یکم هخامنشی که در موزه متروپولین نیویورک قرار دارد. روی لبه داخلی بشقاب با خط میخی چنین نوشته‌اند: «اردشیر شاه بزرگ، پسر خشایارشا، خشایارشاه پیر داریوش شاه هخامنشی بود که این جام سیمین را برای کاخ پادشاهی خود درست کرد.»
پایه ستونی از جنس سنگ که مربوط به اردشیر دوم هخامنشی می‌باشد. این پایه ستون تا سال ۱۳۲۸ در اداره فرهنگ نگهداری می‌شده و پس از آن به موزه ایران باستان اهدا گردیده است. پایه ستون به شکل مربع بوده و اندازه اضلاع آن ۹۳ سانتی‌متر می‌باشد. ستون از سنگ یک تکه است و در حاشیه بالای مربع پایینی ستون کتیبه‌ای با خط میخی نگاشته شده با این متن: «ستون سنگی کاخ آپادانای اردشیر بزرگ، پسر داریوش شاه هخامنشی.» این ته ستون تا سال ۱۳۱۴ در تپه هگمتانه قرار داشته است.
ته ستون دیگری از جنس سنگ در هگمتانه پیدا شد که آن هم مربوط به دوران اردشیر دوم هخامنشی می‌باشد. این ته ستون نیز مانند بسیاری از آثار تاریخی ارزشمند کشورمان در خارج از مرزهای ایران قرار دارد. روی این ستون کتیبه‌ای در هفت سطر نوشته شده با این مضمون: «اردشیر شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، شاه این سرزمین، پیر داریوش شاه که داریوش پسر اردشیرشاه و اردشیر پسر خشایارشا و خشایارشا پسر داریوش شاه و داریوش پسر ویشتاسپ هخامنشی بودند، این کاخ را به لطف اورمزد و ناهید و مهر ساختم. باشد که مرا از همه بدی‌ها حفظ فرمایند و آن‌چه من ساخته‌ام از گزند و آسیب محفوظ دارند.»
چگونه به تپه هگمتانه برویم؟
تپه همگتانه در مرکز شهر تاریخی همدان در خیابان اکباتان قرار گرفته است و به دلیل قرارگیری در شهر به راحتی می‌توان از آن بازدید کرد. گفتنی است این منطقه تاریخی فاصله کمی با میدان اصلی شهر یعنی میدان امام خمینی دارد و به دلیل همین نزدیکی با میدان اصلی گردشگران می‌توانند از وسایل نقلیه عمومی نیز برای رسیدن به هگمتانه استفاده کنند. در صورتی که از تاکسی‌های خطی و یا ماشین شخصی برای رفتن به هگمتانه استفاده می‌کنید، می‌توانید توسط همین خودروها خود را به خیابانی که هگمتانه در آن واقع شده رسانده و از این بنای ارزشمند و تاریخی بازدید کنید. خوب است بدانید زمانی که برای بازدید از این بنای تاریخی برآورد می‌شود، چیزی حدود ۳ تا ۴ ساعت است. البته به دلیل جذابیت‌های متعدد و متنوع این بنا، بازدید از آن می‌تواند از مقدار برآورد شده نیز بیشتر طول بکشد.
سفر به هگمتانه
زمانی که به تپه هگمتانه می‌نگریم، گذشته مردان و زنانی را می‌نگریم که روزگاری در این بخش زندگی کرده‌اند، با کشاورزی امورات خود را گذرانده‌اند و برای حفظ این منطقه تلاش کرده‌اند. چه روزگارانی که این سرزمین کهن درگیر جنگ و بیماری بوده و چه روزگارانی که آبادانی و شادی در آن پرسه زده است. همه آن روزها تمام شده‌اند. اما هنوز هم آثار و شواهد آن‌ها باقی مانده است. آثاری که اگرچه زیاد نیستند اما روایتگر تمام مواردی که است در این نوشته در مورد آن صحبت کردیم. هگمتانه سرزمین کهن و اصیل ایرانی است که در دل همدان راوی شکست‌ها و پیروزی‌ها و پیشرفت‌های مردمش است. بازدید از این جای شگفت‌انگیز تجربه‌های دل‌انگیز و خاطره‌انگیز زیادی را با خود به همراه خواهد داشت.
از آنجا که تپه هگمتانه در دل شهر همدان قرار گرفته است، برای بازدید از این اثر تاریخی می‌توانید با اجاره سوئیت در همدان اقامت کنید و از هگمتانه هم، در کنار دیگر آثار تاریخی این شهر ارزشمند بازدید نمایید.
[…] درباره هگمتانه اینجا بیشتر نوشتهام. کلیک کنید. […]