خرم‌آباد شهر سرسبز و زیبای بخش غربی کشور و بزرگ‌ترین شهر لرنشین ایران، از زیبایی‌های طبیعی بسیاری برخوردار است. در مرکز این شهر بزرگ قلعه‌ای تاریخی وجود دارد که به فلک‌الافلاک مشهور است. میزبون در این مطلب شما را به این قلعه دوازده برجی می‌برد.
دژ شاپورخواست
شاپورخواست یکی از شهرهای عصر ساسانی بوده است. این شهر در مکانی که شهر خرم‌آباد فعلی در آن است، قرار داشته و در حمله مغول به ایران به طور کامل تخریب گردیده است.
قلعه فلک‌الافلاک به دژ شاپورخواست نیز معروف است. این قلعه باشکوه در زمان ساسانیان بنا گردیده و بر بلندای تپه‌ای نزدیک به رودخانه قرار دارد. این قلعه مهم‌ترین اثر تاریخی و جاذبه گردشگری شهر خرم‌آباد است.
معنای لغوی فلک‌الافلاک «سپهر سپهران» می‌باشد. در زمان‌های مختلف قلعه با نام‌های گوناگون شهرت یافته است. کاخاتابکان، دوازده برجی، قلعه خرم‌آباد، سابرخواست و شاپورخواست از نام‌های مشهور آن می‌باشد. نام کنونی قلعه که به فلک‌الافلاک معروف است از زمان قاجاریان ثبت گردیده. قابل ذکر است بر اساس نام دوازده برجی که به دوازده برج فلکی اشاره دارد، احتمال می‌رود نام فلک‌الافلاک نیز بر همین مبنا انتخاب شده باشد.
این دژ در زمان ساسانیان کاربرد نظامی و حکومتی داشته و از قرن ششم هجری با ساخته شدن شهر جدید خرم‌آباد نام قلعه خرم‌آباد بر آن گذاشته شد تا دوره قاجار که نام فعلی را بر آن نهادند.
این بنای زیبای تاریخی در ۱۰ مهر ماه سال ۱۳۴۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
ویژگی‌های برجسته و مهم قلعه فلک‌الافلاک
بنای زیبا و منحصربه‌فرد فلک‌الافلاک روی تپه‌ای مشرف به دره تاریخی خرم‌آباد در مجاورت چشمه‌ای پر آب به نام گلستان قرار دارد که از دامنه شمالی تپه می‌گذرد. این بنا به غارهای پیش از تاریخ این منطقه بسیار نزدیک است. همچنین آثار تاریخی‌ای مثل مناره آجری، پل شاپوری، سنگ نبشته، آسیاب گیری و گرداب سنگی با فاصله کمی از قلعه قرار گرفته‌اند که نمایان‌گر پیوند ناگسستنی این قلعه تاریخی با دیگر آثار این منطقه است.
سبک معماری در فلک‌الافلاک
قلعه کنونی مجموع بخش‌هایی است که در دوران‌های مختلف تاریخی به آن اضافه شده است. البته بیشترین تحول در بنا مربوط به دوران صفویه و قاجاریه می‌باشد. با توجه به تصاویری که از صد سال گذشته بنا وجود دارد، دیواری با دوازده برج دور تا دور این قلعه را دربر گرفته بود. امروزه فقط آثاری از این برج و بارو در بخش شمال غرب قلعه به چشم می‌خورد. بلندترین دیوار آن ۲۳ متر ارتفاع دارد و از سنگ آجر، ملات گچ و آهک و خشت ساخته شده است.
بنا حدود ۵۳۰۰ متر مربع وسعت دارد و دارای ۸ برج و ۳۰۰ جان‌پناه است. ورودی بنا در بدنه برج جنوب غربی می‌باشد و عرض آن ۱۲۰ سانتی‌متر با ارتفاعی به طول ۳ متر است. با گذر از راهرو ورودی به حیاط اول می‌رسیم.
این قلعه به شکل هشت ضلعی نامنظم ساخته شده است.
حیاط اول
حیاط اول فضایی در حدود ۳۱ متر در ۲۲/۵ متر را شامل می‌شود. این حیاط در جهت شمالی و جنوبی طراحی شده است. اطراف این حیاط چهار برج بنا شده که دو برج در شمال و شمال غربی قرار دارند و دو برج دیگر در قسمت جنوب و جنوب غربی واقع شده‌اند.
چاه قلعه
در بخش شمال شرقی حیاط اول چاه آب قلعه قرار گرفته است. این چاه آب، پشت یک طاق‌نمای بلند است و عمقی حدود ۴۰ متر دارد. چاه قلعه با گذر از صخره به سرچشمه آب گلستان راه پیدا کرده است. آب مورد استفاده در قلعه فلک‌الافلاک از این چاه تأمین می‌شده و جالب این‌که این چاه عمیق هنوز هم قابل استفاده است.
حمام قدیمی
این حمام به چاه قلعه بسیار نزدیک است و در ضلع شمالی حیاط اول قرار دارد. امروزه تنها آثاری از حمام مانند نقش‌های آهک‌بری، کانال‌های زیرزمینی و تنبوشه‌های سفالی باقی مانده است. حمام قدیمی تا اواخر عصر قاجار مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
حیاط دوم
این حیاط با ابعادی حدود ۲۱ متر در ۲۹ متر در جهت شرقی و غربی ساخته شده است. این حیاط نیز دارای چهار برج می‌باشد. تالارهای این حیاط که در چهار سمت آن قرار گرفته‌اند به یکدیگر راه دارند. این حیاط‌ها بسیار بزرگ هستند و امروزه از آن به عنوان موزه استفاده می‌کنند. در ضلع جنوبی فلک‌الافلاک گریزگاهی مخفی ساخته شده است که نکته‌ای قابل تأمل می‌باشد. همچنین وجود فضایی زیرزمینی در قسمت شرق و شمال بنا بسیار جالب و مورد توجه است.
بازسازی قلعه
سازمان میراث فرهنگی استان لرستان در سال ۱۳۸۹ فصل اول مرمت دژ شاپورخواست را به پایان رساند. هدف از مرمت بنا حفظ این اثر با ارزش و تاریخی بوده است. در فصل اول مرمت کنگره‌های تخریب شده ترمیم شدند و بندکشی و تعویض آجرها اتفاق افتاد. همچنین آب‌روهای کف حیاط و قوس طاق‌های قلعه مرمت شده و مهار در و پنجره‌های ورودی در قلعه بازسازی گردیدند.
تاثیر زلزله بر روی قلعه فلک‌الافلک
زلزله‌ای که چندی پیش در غرب ایران اتفاق افتاد، به جز وارد کردن ضررها و خسارت‌های مالی و جانی به اهالی ساکن در آن مناطق، موجب ضرر رساندن به آثار باستانی موجود در غرب ایران نیز شد. به دلیل قرار گرفتن قلعه فلک‌الفلاک در منطقه زلزله زده، بلافاصله پس از آن میراث فرهنگی لرستان به سرعت به مکان این قلعه رفته و با بازدید از آن جا عدم وارد شدن خسارت را به این قلعه تایید کردند. ولی متاسفانه از آن زمان باز هم وقوع زلزله در آن مکان پیش‌بینی می‌شود، که در صورت وقوع چنین اتفاق ناخوشایندی، این قلعه تاریخی توانایی مقابله کردن با یک زلزله بزرگ را نخواهد داشت. گفتنی است در حال حاضر بر روی این قلعه ترک‌هایی با عمق ۳ متر دیده می‌شود که مسئولان مربوطه فکری به حال تعمیر و بازسازی آن نکرده و متاسفانه این آثار باستانی مهم کشورمان را بدون توجه رها کرده‌اند.
فلک‌الافلاک از دید گردشگران غیر ایرانی
دیپلمات و شرق شناس بریتانیایی، سرهنری راولینسون بین سال‌های ۱۲۴۹ تا ۱۲۵۵ در ایران بوده و استان لرستان را به طور کامل دیده است. وی در وصف فلک‌الافلاک نوشته:
صخره‌ای بزرگ و تنها که حدود ۹۰۰ متر وسعت دارد. صخره شیب تندی دارد و در نزدیکی قلعه چشمه آبی خروشان وجود دارد. نام این قلعه خرم‌آباد است. دور تا دور آن دیواری دو لایه کشیده‌اند و قصری که بالای آن است بسیار مستحکم می‌باشد. این قلعه بسیار زیبا است و محمدعلی میرزای دولتشاه بانی ساخت آن بوده. استخر بزرگی به مساحت ۲۴۰۰متر مربع در قلعه هست که آب آن از چشمه تأمین می‌شود. کاخ و ساختمان‌های مجاور به همراه باغی زیبا در داخل قلعه هستند. خرم‌آباد که در پایین قلعه و در قسمت شمال غربی آن قرار گرفته است، شهری جدید و بسیار کوچک است و جمعیتی حدود ۱۰۰۰ خانواده دارد. یک رودخانه عریض اما کم عمق نیز در جنوب شرقی شهر جریان دارد. این قلعه پایتخت اتابکان لر کوچک بوده است.
بارون دوبد جهانگرد اهل روسیه در سال ۱۲۵۷ هجری قمری به خرم‌آباد سفر کرد و در سفرنامه‌اش درباره فلک‌الافلاک چنین نوشت:
شش توپ نظامی از دژ قلعه دفاع می‌کرده‌اند. بعد از به سلطنت رسیدن محمد خان قاجار، با دستور وی بسیاری از توپ‌های نظامی در نقاط مختلف ایران به پایتخت منتقل شد، اما توپ‌های فلک‌الافلاک دست نخورده باقی ماندند. این توپ‌ها به دستور محمدعلی میرزا در فلک‌الافلاک مستقر شده بودند.
سیسیل جان ادموندز معاون کنسول انگلیس در بوشهر که در سال ۱۹۱۷ به خرم‌آباد سفر کرده در یادداشت‌هایش چنین نوشته است:
کاخ فلک‌الافلاک و هر آن‌چه که مربوط به آن است به شکل ناراحت کننده‌ای رو به زوال است. توپ‌خانه، سرطویله و سربازخانه‌اش تخریب شده‌اند. حیاط قلعه اصلا وضع مناسبی ندارد. این حیاط یک استخر به شکل مربع در دل خود جای داده است. در شرق حیاط تعدادی اتاق قرار گرفته است که در گذشته دیوان‌خانه بودند. دیوان‌خانه جایی بود که حکمران در آن می‌نشست.
چگونه به فلک‌الافلاک برویم؟
برای رفتن به فلک‌الافلاک کافیست عزم سفر به خرم‌آباد کنید. خرم‌آباد زیبایی‌ها و جاذبه‌های فراوان دارد که قلعه فلک‌الافلاک تنها یکی از این جاذبه‌های ارزشمند است. با اجاره روزانه آپارتمان در خرم‌آباد اقامت کنید و به تمام جاذبه‌های بی‌مثالش سری بزنید.
[…] قلعه تاریخی و زیبای فلک‌الافلاک […]