بدون شک یکی از جذابیت‌های سفر دیدن عصر باستان خواهد بود. عصری که حالا قرن‌ها و قرن‌ها از آن گذشته است اما روایت‌هایی جذاب و شنیدنی برای گفتن دارد و ما انسان‌ها همیشه مشتاق شنیدن روایت‌ها هستیم، مخصوصاً اگر این روایت‌های شیرین از قرن‌هایی بسیار دور خبر دهند. میزبون در این مقاله قصد دارد از شهری باستانی در جنوب ایران زمین در استان پهناور سیستان و بلوچستان بنویسد. شهری از عهد باستان که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است گرچه که کمتر مورد لطف قرار گرفته است. با میزبون همراه باشید چون قرار است در این مقاله از شهر سوخته دیدن کنیم.
دیدار از شهر سوخته، یادگاری از ایران باستان همراه با میزبون
شهر سوخته
در استان سیستان و بلوچستان در فاصلۀ ۵۶ کیلومتری از شهر زابل درست در حاشیۀ جادۀ زابل به زاهدان شهری باستانی در همین چند سالۀ اخیر کشف شد. این شهر باستانی ولوله‌ای برپا کرد و تمام باستان‌شناسان را نه تنها از سراسر ایران زمین بلکه از اقصا نقاط جهان به خود فرا خواند. این شهر قدیمی، باستانی و جنجال‌برانگیز شهری است به نام شهر سوخته.
سفال در شهر سوخته در شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان
شاید باورش دشوار باشد اما باید بگویم که شهر سوخته چیزی در حدود ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بنا شده است. این شهر دیرینه در ۴ دوره از ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح تا ۱۸۰۰ سال پیش از میلاد مسیح یعنی در حدود ۱۴۰۰ سال خانۀ امن مردمانش به شمار می‌آمده است. بر اساس مدارک و شواهد موجود باستان‌شناسان اظهار داشته‌اند که شهر سوخته پیشرفته‌ترین شهر دوران باستان بوده است. همچنین باستان‌شناسان این شهر باستانی و دیرینه را از شهر کرت که سینوهه در کتاب خود از آن یاد می‌کند نیز پیشرفته‌تر دانسته‌اند.
شهر سوخته در شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان
جای بسی افتخار و خشنودی است که قدیمی‌ترین شهر دنیا در خاک پاک ایران زیبا شکل گرفته است. شهر سوخته این دردانۀ ایران زمین چه از جهت امکانت زندگی و چه از جهت اصول شهرنشینی مجهزترین شهر عصر باستان به شمار می‌رود و مجهزترین شهر دنیای باستان شهری است از خاک پاک ایران زیبا و تماشایی.
پیشینۀ کاوش‌های صورت گرفته در کشف شهر سوخته
یکی از مأمورین نظامی بریتانیا که با نام کلنل بیت در تاریخ ماندگار شده است در دورۀ قاجار، در سفر به ایران زمین راهی دیار بکر سیستان و بلوچستان شد. در همین سفر جناب کلنل به دیدار از محوطه‌ای که امروزه با نام شهر سوخته از آن یاد می‌کنیم نائل آمد و اتفاقاً ایشان اولین فردی بود که در روزنوشت‌های خود به این محوطه اشاره کرد و از بقایای حاصل از آتش‌سوزی در این محدوده نوشت.
سفال در شهر سوخته در شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان
پس از کلنل بیت، سر اورل اشتین، در همین سده‌ای که ما هم در حال زیستن هستیم راهی دیار سیستان و بلوچستان شد. ایشان نیز در دیدار از این محوطۀ پنهان‌شده به اطلاعاتی سودمند و مفید دست یافت.
شهر سوخته در شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان
همچنین پس از سر اورل اشتین، مارتیسو توزی به همراه گروهی از باستان‌شناسان ایتالیایی به ایران زمین آمدند به سمت استان سیستان و بلوچستان رهسپار شدند و محدوده‌ای را که نشانه‌هایی ناب از سرگذشتی پرماجرا تشخیص داده شده بود را مورد مطالعه قرار دادند. این گروه ایتالیایی از سال ۱۳۴۶ تا سال ۱۳۵۷ مهمان ایران زمین بودند و به کاوش و تحقیق می‌پرداختند.
شهر سوخته در شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان
حالا، پس از گذر سال‌ها، این شهر پنهان به شهری پیدا بدل شده است و به عنوان یکی از جذاب‌ترین آثار باستانی ایران زمین و به ویژه استان سیستان و بلوچستان شناخته می‌شود.
موقعیت جغرافیایی و شرایط زیستی در شهر سوخته باستانی
بر اساس آنچه باستان‌شناسان بیان داشته‌اند، شهر سوخته در حدود ۱۵۱ هکتار وسعت دارد. آثار باقی مانده از آن شهر عظیم، باشکوه و قدیمی نشان می‌دهد که شهر سوخته از ۵ قسمت مجزا تشکیل شده است. این ۵ قسمت مجزا عبارتند از:
- بخش مسکونی
- بخش‌های مرکزی
- منطقه صنعتی
- بناهای یادمانی
- گورستان
سفال انیمیشنی در شهر سوخته در شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان زیورآلات در شهر سوخته در شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان
بخش مسکونی در قسمت شمال شرقی شهر سوخته واقع شده است. این ۵ قسمت به مثال تپه‌هایی متوالی قرار گرفته‌اند. همچنین گفته می‌شود که از ۱۵۱ هکتار مساحت شهر سوخته معادل ۸۰ هکتار آن را بخش مسکونی تشکیل می‌داده است. شاید شگفت‌انگیز و عیرقابل باور باشد اما پژوهشگران ادعا می‌کنند که در دوران باستان محیطی که شهر سوخته در آن یافت شده است نه تنها محیطی بیابانی نبوده بلکه محیطی سبز و خرم و باطراوت بوده است. امروزه، در عصر ما تنها درختان گز درا این منطقه به چشم می‌خورند و این در حالی است که بر اساس شواهد به دست آمده در ۵ هزار سال پیش این منطقه از پوشش گیاهی متنوع و چشم‌نوازی بهره داشته است و درختانی از قبیل بید مجنون، افرا و سپیدار تمام آن دشت وسیع را در بر گرفته بوده‌اند. بدون شک در دوران شکوه شهر سوخته نیز این منطقه در محدودۀ خط استوا قرار داشته و از گرمای خورشید بی‌بهره نبوده است اما رودخانۀ هیرمند سرشار از آب، پر جوش و خروش بوده است و به زمین‌های کشاورزی شهر سوخته و اطرافش طراوت و برکت و سبزی و نشاط می‌بخشیده است. همچنین دریاچۀ هامون یا به عبارتی دیگر تالاب هامون نیز در آن دوران یعنی در ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح دریاچه‌ای بزرگ، بخشنده و لبریز از آب بوده است و از گرداگرد آن رودها و شاخه‌هایی بسیار به اطراف و اکناف استان سرازیر می‌شده‌اند. به علاوه اینکه در حوالی این رودخانۀ پر جوش و خروش نیزارهایی وسیع وجود داشته است که باز در زیبایی و شکوه این منطقه بسیار مؤثر بوده‌اند. علاوه بر این آبراه‌ها و بسترهایی بسیار از چندین و چند رودخانۀ دیگر نیز کشف شده‌اند که آن‌ها نیز به مزارع کشاورزی شهر سوخته آب می‌رسانده‌اند. به این ترتیب عجیب نخواهد بود اگر شهر سوخته را به عنوان پایتختی مهم در عرصۀ کشاورزی در دوران باستان قلمداد کنیم.
نمونه مهر باستانی در شهر سوخته در شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان
شاید جالب باشد اگر بدانید که در فصل نخست از کاوش‌های انجام شده در خصوص شهر سوخته کوچه‌ها و خانه‌هایی منظم دیده شد که از لوله‌کشی آب و همچنین فاضلاب برخوردار بودند. این لوله‌ها از جنس سفال بودند و نشان‌دهندۀ نوعی برنامه‌ریزی شهری و برخورداری از امکانات و تجهیزات پیشرفته است.
منطقه گورستان
شاید شگفت‌انگیز باشد اگر بدانید که در این منطقه در حدود ۳۱۰ گور کشف شده است. این ۳۱۰ گور در کاوش‌های انجام شده در بین سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۳ کشف شده‌اند. در واقع تعداد ۱۴ گمانه با مساحتی در حدود ۲۳۰۰ مترمربع در قسمت گورستان شهر حفر شده‌اند. بر اساس پژو هش‌های صورت گرفته، باستان‌شناسان ادعا داشته‌اند که برخی از اهالی شهر سوخته را با لباس و پارچۀ کفنی دفن می‌کرده‌اند. همچنین در برخی از قبرهای کشف شده در این گورستان آثاری از وجود پارچه بر سطح بدن اجساد اموات به چشم می‌خورد. این پارچه‌ها به سه صورت مختلف در قبرها دیده می‌شوند که عبارتند از:
- به صورت كفن، در این نوع مرده‌ها را در میان کفن می‌پيچيده‌اند.
- به شكل لباس، که پارچه‌ها را به صورت زير انداز و رو انداز قرار می‌داده‌اند.
- به شکل زیر انداز، در این نوع كف گور را با پارچه فرش کرده و مرده را با لباس در آن می‌گذاشته‌اند.
گوری باستانی در شهر سوخته در شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان
یکی دیگر از ویژگی‌های گورهای گورستان شهر سوخته وجود اشیاء سفالی در داخل گورها است. تقریباً می‌توان گفت در تمام گورهای این گورستان اشیاء سفالی به چشم می‌خورند. همچنین اینکه در کنار اشیاء سفالی هدایای دیگری که از سنگ یا چوب یا پارچه ساخته شده‌اند نیز دیده می‌شوند.
صنعت و پیشه‌ها در شهر سوخته
علاوه بر اینکه در گذشته شهر سوخته به عنوان مرکز کشاورزی آن منطقه شناخته می‌شده است مرکز بسیاری از فعالیت‌های صنعتی و هنری نیز بوده و به عبارتی دیگر می‌توان گفت شهری صنعتی و هنری نیز محسوب می‌شده است. شاید جالب باشد اگر بدانید نمونه‌هایی بسیار زیبا و چشم‌نواز از جواهرات در این شهر دیرینه یافت شده است.
سفال در شهر سوخته در شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان
ساکنان این شهر به منظور تأمین سوخت مورد نیاز خود چه برای کارگاه‌های بسیار سفال‌گری و چه برای کارگاه‌های مجهز ساخت زیورآلات از چوب درختان استفاده می‌کرده‌اند و کسی چه می‌داند شاید همین استفاده از طبیعت مسبب تغییر اقلیم این منطقه بوده است.
زیورآلات و جواهرات
زیورآلات در شهر سوخته در شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان
باستان‌شناسان ماجراجو در اقدامی تحسین‌برانگیز به مطالعۀ مهره‌ها و گردنبندهایی از جنس لاجورد و طلا که در یک گور یافته بودند پرداختند. بر اساس مطالعات صورت گرفته توانستند به روش خاصی که در ساخت ورقه‌ها و مفتول‌های ساخته شده به کار رفته بود به اطلاعات جالبی دست پیدا کنند. آن‌ها پس از این مطالعات دریافتند که صنعتگران شهر سوخته به وسیلۀ ابزار و ادواتی بسیار ابتدایی ابتدا ورقه‌های طلا را به صورت صفحاتی بسیار نازک به قطر کمتر از ۱ میلیمتر ایجاد می‌کرده‌اند و سپس آن سفحه‌های نازک را به صورت استوانه‌ای در آورده و دو سوی استوانه را به هم متصل می‌کرده‌اند و در نهایت مهره‌های لاجورد را در میان آن استوانه قرار می‌داده‌اند.
سفال‌گری، معرق‌کاری، حصیربافی و پارچه‌بافی
سفال در شهر سوخته در شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان
در شهر سوخته انواع و اقسام ظروف سفالی به همراه ظروفی سنگی کشف شده است. جالب است بدانید این ظروف منقش به هنر اصیل معرق‌کاری هستند. همچنین انواع پارچه و حصیر نیز در میان آثار یافت شده دیده شده است که تمام این شواهد نمایانگر این امر هستند که تمامی صنایع نام برده شده در حد اعلای خود در این شهر دیرینه رواج داشته‌اند. تا امروز ۱۲ نوع از بافت‌های پارچه، چه به صورت تک رنگ و چه به صورت چند رنگ، به همراه قلاب ماهیگیری در این شهر قدیمی پیدا شده است. بر اساس کشفیات موجود مردم شهر سوخته از نیزارهای باتلاق‌هایی در حوالی دریاچۀ هامون به سبدبافی و حصیربافی می‌پرداخته‌اند. حتی کاربرد این نی‌ها در ساخت خانه‌ها نیز دیده شده است. در واقع مردم ساکن در شهر سوخته برای ساخت سقف خانه‌های خود از نی‌های نیزارهای اطراف دریاچۀ هامون بهره می‌برده‌اند.
حصیربافی در شهر سوخته در شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان
صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری
یکی دیگر از پیشه‌های رایج در شهر سوخته در دوران باستان، دوران شکوه و شهرتش، صید ماهی و همچنین بافت تورهای ماهیگیری بوده است.
طب و تجارت در این شهر باستانی
سفال استمپی در شهر سوخته در شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان
شهر سوخته در دوران باستان نه تنها در پیشه‌ها یکه‌تاز بوده است بلکه در علم طب نیز صاحب نام شمرده می‌شده است. پزشکان این شهر دیرینه از فنونی از قبیل شکسته‌بندی آگاهی داشته‌اند و حتی می‌توانسته‌اند به جراحی مغز بپردازند. شواهدی که در شهر سوخته یافت شده‌اند بیان‌گر انجام عمل جراحی و همچنین استفاده از چشم مصنوعی هستند. این موارد به خوبی نشان می‌دهد و ثابت می‌کند که شهر سوخته از حیث علوم پزشکی و صنعت در اوج قرار داشته است. همچنین بر اساس کتیبه‌هایی که از دوران ایلامی در این شهر یافت شده است و سایر نشانه‌ها و مهرهای به جا مانده می‌توان یقین داشت که از لحاظ امور تجاری و اقتصادی نیز این منطقه در اوج درخشش قرار داشته است.
اشیاء یافت‌شده در شهر سوخته
شهر سوخته، شهری باستانی در شهرستان هامون در استان سیستان و بلوچستان
در يك تقسيم بندی كلی، اشياء پيدا شده در شهر سوخته را می‌توان به گروهای زير تقسيم كرد:
- اشياء زينتی
- اشياء آيينی
- اشياء مربوط به پیشه‌ها
- اشياء مورد استفاده در زندگانی روزمره
- مواد غذايی
سایر جاذبه‌های تاریخی و باستانی در استان سیستان و بلوچستان
- آتشکده کرکویه
- تخت عدالت
- کوه خواجه
- زاهدان كهنه
- قلعه سام
- سه كوهه
- شهر سوخته
- دهانه غلامان
- قلعه رامرود
- قلعه خاش
- قلعه مچی
- قلعه تپه
- قلعه رستم
- قلعه کهک کهزاد
- چاه نیمه
- آرامگاه خواجه غلطان
- زیارتگاه بی بی دوست
پ.ن: شهر سوخته یکی از بی‌نظیرترین و تماشایی‌ترین یادگارهای باقی مانده از دوران باشکوه ایران باستان به شمار می‌رود. به همین دلیل آن دسته از گردشگران ایرانی و خارجی که به سرگذشت ایران زمین در ایران باستان علاقه دارند یا افرادی که به مطالعۀ باستان عشق می‌ورزند سفر به این شهر دیرینه را از هر سفر و مقصد دیگری بیشتر دوست خواهند داشت. شاید بتوان گفت این سفر حیرت‌برانگیز نه تنها سفری در عرض جغرافیا بلکه سفری در طول زمان نیز خواهد بود. چون با قدم‌گذاشتن به محدودۀ شهر سوخته احساس خواهید کرد که به قرن‌ها پیش وارد شده‌اید. در راه‌روهای پر پیچ و خمی گام برخواهید داشت که بیش از هزاران سال پیش مملوء از جمعیت بوده‌اند. کوچه پس کوچه‌هایی را خواهید دید که در آن تعداد قابل توجهی از مردم شهر به خرید و فروش اجناس مختلفی از قبیل انواع پارچه یا زیورآلات می‌پرداخته‌اند. می‌خواهم بگویم هزاران سال پیش در شهر سوخته زندگی جریان داشته است. اما امروز تنها ردّپایی از آن همه شکوه و ولولۀ شهر باقی مانده است. آیا مردمی که در آن روزگار در این منطقه زندگی می‌کردند هرگز تصور می‌کردند که شهر پر شور و نشاطی که دارند روزی به عنوان یک اثر باستانی مورد توجه مهمانانی بسیار قرار بگیرد. البته کاملاً قابل تجسم است که شهر سوخته در دوران شکوه خود نیز همواره از مهمانان بسیاری میزبانی می‌کرده است. شاید بتوان گفت این شهر منحصر به فرد از همان ابتدا مورد توجه بازرگانان و مهمانان خارجی قرار داشته است و این میزبانی از روزگاران گذشته تا به امروز امتداد یافته. شهر سوخته در دوران شکوه خود توانسته بود به ابداعات و اختراعات قابل توجهی دست پیدا کند. مردم در این شهر از امکانات ارزشمند و پرکاربردی بهره‌مند بودند. به این ترتیب می‌توان ادعا کرد که شهر سوخته هزاران هزار سال پیش بر فراز این کرۀ خاکی می‌درخشیده است و شاید همان درخشش باعث شده باشد که تا به امروز و عصر ما پایدار باقی بماند و قصۀ ساکنانش را به نسل ما برساند.
بهترین زمان برای بازدید از شهر سخته
آب و هوای شهر سوخته گرم و خشک است و منطقه‌ای که این شهر باستانی در آن واقع شده است از کم‌بارش‌ترین مناطق در ایران به حساب می‌آید به همین دلیل بسیاری از چاه‌هایی که در این منطقه قرار دارند، خشک شده‌اند. به دلیل خشکی هوا در یکی از سردترین ماه‌های سال یعنی دی ماه دمای هوای شهر سوخته از ۷ درجه سانتی‌گراد کمتر نمی‌شود و در یکی از گرم‌ترین ماه‌های سال یعنی تیر ماه دمای هوا تا ۴۵ درجه سانتی‌گراد نیز می‌رود. به جز هوای گرم در تیر ماه در این ماه طوفان شن نیز به دلیل شدت وزش باد اتفاق می‌افتد. خوب است بدانید که در تمامی فصول سال اختلاف دمای روز و شب این منطقه زیاد بوده و به همین دلیل بهتر است در روشنایی روز برای بازدید از شهر سوخته به این منطقه رهسپار شوید. با توجه به موارد گفته شده می‌توان متوجه شد که بهترین زمان برای بازدید از شهر سوخته از اوایل تا اواسط پاییز است. گفتنی است به دلیل باز بودن فضای این منطقه در زمان بازدید از آن حتما کلاه و آفتاب‌گیر به همراه داشته باشید.
