گاهی در کنار زیبایی‌های بی مثال استان مازندران، پدیده‌های عجیبی مشاهده می‌شود که نشان از گذشته‌های پر خاطره این تکه از خاک کشورمان دارد. میزبون در این مطلب شما را با دخمه‌های تاریخی و عجیب کافرکلی آشنا می‌کند. دخمه‌هایی که روزگاری انسان‌ها آن‌ها را با دست‌های خود کنده‌اند.
کافرکلی کجاست؟
غارها یا دخمه‌های سنگی کافرکلی در استان مازندران در مسیر لاریجان به فیلبند قرار دارند. در دره هراز از آبادی اسک تا روستای پنجاب ۴۲ کیلومتر فاصله است. در این مسیر و در ارتفاعات رو به دره حدود ۲۵۰ دخمه در دل صخره‌ها کنده شده است. برخی از این دخمه‌ها در دره‌های فرعی قرار دارند. اگر از این مسیر گذر کنید این دخمه‌های عجیب و خاص را در ارتفاعات خواهید دید. با توجه به تعداد بالای این سبک از دست‌کندهای انسان و تجمع آن‌ها در یک محدوده، می‌توان گفت غارهای کافرکلی در نوع خود بسیار خاص و منحصربه‌فرد هستند.
تاریخچه دخمه‌های کافرکلی
با وجود بررسی‌های فراوان و تفسیرهای گوناگون، محققان هنوز هم دلیل واحد و محکمی برای وجود چنین سازه‌ها و دخمه‌هایی در دل کوه‌های البرز نیافته‌اند.
باستان‌شناسان ظروف سفالی باقی‌مانده در این خانه‌ها را به اوایل دوران اسلامی ایران نسبت داده‌اند. این دوران مربوط عهد ساسانیان و حدود هزار سال پیش است. در این دوران اعراب به ایران هجوم آوردند. بر همین اساس محققان می‌گویند به احتمال زیاد مردم این مناطق به دلیل عدم پذیرفتن دین جدید و ترس از حمله اعراب، این خانه‌ها را در دل کوه و در مناطق صعب‌العبور بنا کرده‌اند تا هنگام هجوم اعراب، به این مکان‌ها پناه ببرند و بتوانند در بلند مدت آن‌جا زندگی کنند.
البته نام‌گذاری این دخمه‌ها نیز بر این گفته محققان صحه می‌گذارد. «کُلِی» در زبان مازندرانی به معنی خانه و محل زندگی است و کافر کلی به معنی محل زندگی غیر مسلمان می‌باشد.
شرایط سیاسی آن دوران موجب شکل‌گیری این خانه‌های بسیار خاص در دل صخره‌ها شده است. در عین حال ساخت چنین بناهایی که بسیار سخت به نظر می‌رسد، نشان دهنده هوش بسیار بالای گذشتگان در معماری است. به همین دلیل نمی‌توان باور کرد که انسان هوشمندی که چنین بنایی را ساخته، بدون وجود جبر، زندگی آسوده در دشت‌های این منطقه را رها کند و تن به زندگی طاقت‌فرسا و سخت در دل‌کوه‌های صعب‌العبور بدهد.
رسیدن به این مکان هنوز هم سخت است. به همین دلیل رسیدگی به آن تا کنون بسیار کم مورد توجه بوده و اکنون محل زندگی خفاش‌ها شده است. فضولات پرندگان در این دخمه‌ها، به بافت آن‌ها آسیب زیادی رسانده است.
سبک معماری دخمه‌های کافرکلی
معماری این دخمه‌ها به طور کامل حاصل کنده‌کاری دست انسان‌هاست. از دامنه کوه شبیه به حفره‌هایی در کوه به نظر می‌رسند که گویی امکان دسترسی به آن‌ها وجود ندارد اما این فقط ظاهر آن‌هاست! این حفره‌ها پنجره و راه‌های ورودی خانه‌هایی است که سه طبقه دارند. این خانه‌ها به شکل ماهرانه‌ای در دل سنگ‌ها و صخره‌ها کنده شده‌اند. بدون شک این کار با مشقت زیادی همراه بوده است.
خانه‌های کافرکلی به گونه‌ای ساخته شده‌اند که نشان دهنده زندگی طولانی مدت افراد در این مکان‌هاست. اما از سویی دیگر به دلایل مختلف، وجود یک زندگی عادی در این مکان‌ها عاقلانه به نظر نمی‌رسد! این خانه‌ها در دل کوه‌های صعب‌العبور بنا شده‌اند. آب و هوای این منطقه، کوهستانی و بسیار سرد است و هر چه ارتفاع بیشتر می‌شود هوا سردتر خواهد بود. اگر خانه‌های مذکور برای زندگی‌ای طبیعی ساخته می‌شدند باید در دامنه کوه قرار می‌گرفتند تا از باد و بوران در امان باشند. با این اوصاف فرضیه زندگی اجباری و مقطعی با رویکرد دفاعی در این خانه‌ها درست به نظر می‌رسد.
این خانه‌ها دارای آشپرخانه، سرویس بهداشتی و مخازن و کانال هدایت آب هستند. در درون صخره‌ها پله‌هایی وجود دارد که تردد بین طبقات را ممکن می‌سازد.
یکی از ویژگی‌های قابل توجه این خانه‌ها مقر نگهبانی آن‌هاست. این قسمت از خانه‌ها در موقعیت بسیار مناسب و خاصی ساخته شده‌اند که بیان‌گر اهمیت امنیت بالا برای صاحبان خانه‌ها است. این مقرها بیشتر در طبقات دوم و سوم خانه قرار دارند.
خانه‌های دست‌کند کافرکلی بدون نظم معماری ساخته شده‌اند. برخی یک دهانه ورودی دارند و بعضی توسط راهروها به وسیله سوراخی یک متری در سقف به طبقات بالاتر دسترسی دارند.
دخمه‌های دست‌کند کافرکلی در روستای پلمون
در شرق روستای پلمون جاده‌ای وجود دارد که به سمت شهر رینه و روستای آب‌گرم می‌رود. این جاده در ۷۰۰ متری رودخانه هراز و ۸۵ کیلومتری آمل قرار دارد. در دل کوهی عظیم که در این جاده می‌باشد، حدود ۳۵ دخمه دیده می‌شود.
این دخمه‌ها که از لحاظ موقعیت استراتژیک بی شباهت به دژ نظامی نیستند، بسیار سخت و مستحکم می‌باشند. به گونه‌ای که دستیابی به بعضی از قسمت‌های آن‌ها سخت و یا حتی غیر ممکن است. در برخی موارد دسترسی به آن‌ها فقط به وسیله ابزار صخره‌نوردی امکان‌پذیر است.
این دخمه‌های سنگی یکی از خاص‌ترین و منحصربه‌فردترین نمونه‌های کافرکلی هستند. تعداد طبقات در خانه‌های مختلف این دخمه‌ها متفاوت است. دیوارهای بعضی از اتاق‌ها از کف تا ارتفاع ۶۰ سانتی‌متر با کاه‌گل ساخته شده‌اند. دیوارهای دفاعی نیز با سنگ و ساروج و کاه‌گل بنا گشته‌اند. درون اتاق‌ها طاقچه‌هایی در اندازه‌های مختلف وجود دارند. روی این طاقچه‌ها ابزار و وسایل زندگی و در برخی موارد هم ابزار جنگی به چشم می‌خورد. در اتاقی که در یکی از این خانه‌ها وجود دارد چند ستون سنگی چسبیده به کف و دیواره غار قرار گرفته که ارتفاع این ستون‌ها ۵۰ سانتی‌متر و قطرشان ۲۰ سانتی‌متر است. به نظر می‌رسد از این ستون‌ها برای بستن حیوانات استفاده می‌کرده‌اند.
در اطراف دخمه‌های پلمون نمونه‌هایی از سفال با رنگ‌های قرمز با شاموت به دست آمده که ظاهرا مربوط به دوران اولیه اسلامی است.
همه این‌ها تنها بخشی از ویژگی‌های خاص دخمه‌های پلمون است که باعث شده این غارها در نوع خود منحصربه‌فرد باشند.
دخمه‌های دست‌کند کافرکلی در روستای آب اسک
در شمال جاده هراز، شرق روستای آب اسک و در مجاورت رودخانه هراز، دخمه‌هایی در میان کوهی بلند وجود دارد که با آمل ۹۰ کیلومتر فاصله دارند. این دخمه‌ها با فاصله‌ای از دامنه کوه ساخته شده‌اند. رودخانه در پایین کوه و در پرتگاهی قرار دارد. برخی از این دخمه‌ها فقط نیم متر با پرتگاه فاصله دارند. این دخمه‌ها تعدادشان کمتر از دخمه‌های پلمون است. تنها یکی از این دخمه‌ها دو طبقه دارد. راه ورودی این دخمه از سمت شرقی طبقه اول به وسیله کندن چند جای پا می‌باشد. شیوه ساختن راه ورودی به طبقه‌های بالا در دیگر دخمه‌ها به وسیله ایجاد سوراخی در سقف بوده است. ورودی طبقات بالا در برخی از دخمه‌ها سکوهایی ۶۰ سانتی‌‌متری دارد. این ورودی‌ها طاق مانند هستند و قوس دارند. برای تعدادی از آن‌ها نیز نورگیر تعبیه شده است.
دخمه‌های آب اسک ساده‌تر از دخمه‌های پلمون هستند. به همین دلیل به نظر می‌رسد ساکنان این دخمه‌ها قدیمی‌تر از ساکنان دخمه‌های پلمون بوده‌اند.
دخمه‌های کافرکلی و دوران حکومت مادها
عده‌ای این دخمه‌ها را به دوران حکومت مادها نسبت داده‌اند. این موضوع به دلیل وجود گوردخمه‌های گوناگون مادها و مترادف بودن لغت دخمه با دوران مادها است. هرجا که دخمه‌هایی این‌چنینی دیده شود ذهن‌ها به سمت حکومت مادها می‌رود.
دخمه‌های موجود در محور هراز از لحاظ نوع معماری با دخمه‌های دوران مادها تفاوت‌های چشم‌گیری دارند.
در دخمه‌های مادها نمادهای معماری‌ای مثل ته ستون و بارولیف وجود دارد که در دخمه‌های جاده هراز دیده نمی‌شود. دخمه‌های هراز بر خلاف دخمه‌های مادها کتیبه و تزئینی ندارند. همچنین کاربری دخمه‌های هراز مسکونی بوده است. این درحالی است که کاربری دخمه‌های مادها برای تدفین بوده و به آن‌ها گوردخمه می‌گویند.
اگرچه هنوز کسی به درستی از ماهیت دخمه‌های دست ساز کافر کلی خبر ندارد، اما بدون شک وجود آن‌ها بسیار شگفت انگیز و حیرت انگیز است. روزگارانی مردمان هراسان و ترسان از دست حمله افراد ناشناس گریخته‌اند. اگر به دیدن این دخمه‌ها بروید، در میان دیوارهای کاهگلی شاید هنوز هم وجود زندگی را حس کنید. روزهایی که بوی نان تازه در سردی هوای کوهستان پیچیده و شاید صدای خنده چند کودک که بازیگوش هم به گوشتان برسد. وجود این دخمه‌ها نشان می‌دهد مردم این منطقه دیر زمانی چگونه زندگی کرده‌اند و چطور برای حفظ زندگی و خانواده خود همه چیز را پشت سر جاگذاشته و به این کوهستان‌ها گریخته‌اند. هدف ساخت این دخمه‌ها هرچه که باشد، دیدن آن‌ها لذت دیدن تاریخ را به شما خواهد بخشید.
اگر از جاده هراز به آمل و یا لاریجان سفر کردید و با اجاره ویلا در یکی از شهرهای نزدیک به این منطقه اقامت نمودید، بازدید از این مناطق تاریخی و اصیل را فراموش نکنید.
