غیر ممکن است ایرانی باشی و بیستون را نشناسی و داستان‌های گوناگون تاریخی‌اش را نشنیده باشی. میزبون این برگ از دفتر خاطرات کشورمان را ورق زده است.
ای ایستاده روی دوشت شهرت فرهاد
مهریه شیرین
ای بیستون ای کوه پر فریاد
تو مهر تأییدی که مردان دیار من پر از عشقند…
بیستون کجاست؟
محوطه باستانی بیستون با ۱۶۵۰ هکتار وسعت و ۳۶ هزار هکتار حریم تاریخی و زیست محیطی در شرق استان کرمانشاه قرار گرفته است. واقعیت این است که در دامنه کوه فرهادکن بیستون، در کنار راه قدیمی و تاریخی کرمانشاه به همدان انبوهی از تاریخ و تمدن آریایی‌ها آرمیده است. این محوطه غنی متعلق به دوره‌های مختلف تاریخی می‌باشد. از تمام دوران پیشاتاریخ، پیش از اسلام و پس از اسلام در این منطقه یافته‌هایی به دست آمده است که پیشینه هفتاد هزارساله را برای بیستون تخمین می‌زند. به نظر می‌رسد در تمام طول تاریخ بیستون، زندگی به شکل پیوسته در آن جریان داشته است.
حدود ۲۸ اثر تاریخی از محوطه بیستون در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است که از این میان ۱۳ اثر برجسته از جمله کتیبه داریوش در فهرست میراث جهانی یونسکو جایگاه ویژه‌ای یافته‌اند.
تاریخ‌شناسان علت تجمع این حجم وسیع از آثار تاریخی در این منطقه را مقدس بودن بیستون دانسته‌اند. آب که مظهر پاکی و روشنایی در دوره‌های مختلف تاریخی بوده است، از دل کوه بیستون به بیرون روان است و همین خود باعث تقدس بیستون بوده است. ظاهرا داریوش بزرگ هم به دلیل وجود آثار مهم اجداد آریایی خود در این مکان، بیستون را به عنوان جایگاه کتیبه ارزشمندش انتخاب نموده است.
آثار تاریخی موجود در بیستون عبارتند از: کتیبه بیستون، مجسمه هرکول، دیوار فرهاد تراش، کاروانسرای ایلخانی، محوطه تاریخی پارت، کاروانسرای بیستون، نقش برجسته بلاش، سرآب بیستون، بنای ساسانی، غار شکارچیان، غار مرخول، معبد مادی هرسین، سنگ نگاره گودرز، نقش مهرداد اشکانی،کاخ بیستون، پل خسرو (ساسانی)، کاروانسرای شاه عباسی، کتیبه شیخ علی خان زنگنه، پل بیستون، غار مرآفتاب، غار مرتاریک، شیر سنگی بیستون، بنای پارتی، گوردخمه سرخ ده، گوردخمه برناج (فرهاد کن)، دژ تاریخی مدفون، تپه نادری و نقش برجسته میتریدات دوم پادشاه اشکانی.
البته علاوه بر موارد ذکر شده آثار پراکنده دیگری نیز در این محوطه وجود دارد. در میان تمام این باقیمانده‌های ارزشمند تاریخی آن‌چه بیستون را به جهانیان معرفی کرده و پرچم تاریخ و تمدن و فرهنگ نژاد آریایی را در جهان بالا برده است، کتیبه عظیم داریوش بزرگ می‌باشد که مربوط به حدود ۵۲۰ سال پیش از میلاد مسیح است.
تاریخچه کوه بیستون
بیستون قله‌ای در میان قله‌های کوهستان پرآو است. پرآو در شهرستان هرسین و در سی کیلومتری کرمانشاه واقع شده است. سنگ نبشته داریوش نیز بر روی همین کوه با سه خط میخی اکدی، عیلامی و پارسی باستان نگاشته شده است.
کوه بیستون در داستان‌ها
نظامی گنجوی به گونه‌ای از کوه بیستون در منظومه خسرو و شیرین یاد کرده که هر کسی با خواندن اشعارش مشتاق دیدار بیستون می‌شود. در داستان نظامی فرهاد شیفته شیرین می‌شود. خسروپرویز از شناخته‌شده‌ترین پادشاهان ساسانی که خود نیز عاشق شیرین بود به فرهاد می‌گوید که فقط در صورت کندن کوه بیستون می‌تواند با شیرین ازدواج کند. فرهاد سال‌ها به کوه‌کنی در بیستون می‌پردازد و خسروپرویز که تصور نمی‌کرد او بتواند چنین کاری کند از همت فرهاد و پیشرفت کار نگران می‌شود. خسرو با مشورت خردمندان دربار پیرزنی را نزد فرهاد در بیستون می‌فرستد تا به او بگوید شیرین مرده است. فرهاد با شنیدن خبر دروغین مرگ شیرین تیشه بر فرق خود می‌زند و همان‌جا جان می‌سپارد.
معنای بیستون
بیستون در پارسی باستان به جایگاه خدایان گفته می‌شده و در سنگ نبشته بیستون آورده شده که کوه بیستون به اهورامزدا تقدیم گردیده است. اولین اشاره به این نام و این جایگاه در کتاب دیودوروس سیکولوس بوده که بخشی از نوشته‌های کتزیاس یونانی در مورد بیستون در آن آورده شده است.
در زبان پهلوی بیستون در ابتدا بهیستان و بعد از آن بهیستون بوده است. در قرون ابتدایی اسلام این واژه بهستون بوده که امروز بیستون گفته می‌شود.
نکته مهم این است که کلمه بیستون به معنای بدون ستون که امروزه زیاد گفته می‌شود، هیچ‌گونه اعتبار تاریخی‌ای ندارد.
نقش برجسته و کتیبه بیستون
پس از مرگ بردیا و به حکومت رسیدن داریوش، نوزده شورش بزرگ و کوچک در سرتاسر فرمانروایی هخامنشی رخ داد. داریوش تمام این شورش‌ها را فرو نشاند. در حقیقت داریوش در سال اول فرمانروایی خود به طور مداوم در جنگ بود. پس از فروکش شدن شورش‌ها، پادشاه هخامنشی تصمیم می‌گیرد مردم سرزمین تحت امپراطوری خود و انسان‌های پس از خود را از نحوه به قدرت رسیدن و اتفاقات مربوط به اولین سال فرمانروایی‌اش مطلع نماید.
کتیبه داریوش همان بیانیه مهم وی است که در بیستون بر سر جاده‌ای کهن قرار گرفت. این مسیر بسیار پر رفت و آمد بود و کاروان‌ها و نظامیان از بابل و بغداد به سمت زاگرس و همدان همه از این مسیر عبور می‌کردند.
تصاویر نقش برجسته بیستون
داریوش در این نقش برجسته در سمت چپ مجلس، لباسی پارسی به تن و ریش آشوری دارد. اندازه داریوش برای به تصویر کشیدن عظمت و شکوهش از اندازه اسیران بزرگ‌تر است. دو نفر از یاران داریوش به نام‌های ویندَفْرَناه کمان دار و گوبریاس نیزه‌دار پشت سر پادشاه ایستاده‌اند. داریوش در دست چپ یک کمان دارد و پای چپ خود را بر سینه گئومات‌مغ گذاشته و گئومات دست خود را با التماس بالا آورده است. گئومات اولین دشمن داریوش بود. هشت اسیر دیگر پشت گئومات قرار گرفته‌اند. آثرین، ندئیتَ بَ ئیرَ، فِرَورتیش، مَرتی یَ، چیسن تَخمه، وَه یَزداتَ، اَرخ و فرادَ نام این اسیران است. این اسیران از گردن با طناب به هم وصل شده‌اند و دست‌هایشان از پشت بسته است. بالای سر اسیران و روبه‌روی داریوش، نگاره فروهر قرار گرفته است و داریوش دست راستش را برای نیایش اهورامزدا بالا آورده است.
متن سنگ نبشته داریوش چیست؟
از سنگ نبشته بیستون چهار متن پارسی باستان، عیلامی، بابلی و ترجمه آرامی متن پارسی باستان در دست است. به نظر می‌رسد ترجمه آرامی متن پارسی باستان بخشنامه‌ای برای اطلاع‌رسانی به ساتراپی‌های مختلف، به مناطق دور و نزدیک ارسال شده است، نسخه‌ای از آن به دست باستان شناسانی مصری افتاده و نسخه‌ای هم در بابل به دست آمده است.
در بخشی از متن این سنگ نبشته عظیم داریوش می‌گوید: تو که پس از این، این نبشته و نگاره را می‌بینی، مبادا به آنها آسیب بزنی. تا می توانی آن را همان‌گونه که می‌بینی، نگهداری کن.
ویژگی‌های سنگ نبشته داریوش در بیستون
داریوش بعد از به پایان رسیدن این کتیبه، دستور داد زیر بنای بیستون را تراشیدند. این کار سبب شد تا دست بشر برای مدت زمانی طولانی از این بنای با ارزش تاریخی دور بماند و دشمنان و بدخواهان کشورمان نتوانند به آن آسیبی وارد کنند.
نقش برجسته داریوش شباهت زیادی به نقش برجسته شاه لولوبی، آنوبنی‌نی دارد. نگاره آنوبنی‌نی با بیستون ۱۴۰ کیلومتر فاصله دارد و در سرپل‌ذهاب قرار گرفته است. شاید داریوش قبل از دستور آغاز کنده‌کاری در بیستون این نقش را دیده باشد اما این امکان هم وجود دارد که این شباهت کاملا تصادفی بوده باشد.
سنگ نبشته داریوش در ارتفاع چند ده متری زمین و دامنه رو به جنوب کوه قرار دارد. باستان‌شناسان معتقدند هنگام ساخت این بنا مسیری برای دسترسی راحت به آن وجود داشته است. به نظر می‌رسد در قسمت بالایی کوه پلکانی وجود داشته و سنگ‌های زیر کتیبه تا نزدیک زمین تراشیده شده است. این امر نشان‌دهنده وجود راه دسترسی به بالا است. راهی که پس از اتمام بنا برای از دسترس خارج کردن کتیبه، بعد از پایان کار، هنگام پایین آمدن، تراشیده‌اند و محوش کرده‌اند.
نگارش چنین کتیبه‌ای در بلندای کوه‌ها، به گونه‌ای که از پایین نمی‌توان آنها را خواند، نشان می‌دهد که داریوش آن را فقط و فقط برای آیندگانش نوشته است و نه برای مردم زمان خود. متأسفانه از ابزار و آلاتی که چنین هنر تاریخی را خلق کرده‌اند و آن را آن‌قدر صاف و تمیز تراش داده‌آند که بعد از ۲۵۰۰ سال هنوز هم صیقل است، هیچ اطلاعی در دست نیست.
روی تمام قسمت‌های کتیبه رنگ قهوه‌ای لعابی دیده می‌شود و درون برخی حروف متن پارسی سرب یافت شده است. گویی بعد از اتمام کتیبه، برای ماندگاری بیشتر داخل حروف سرب ریخته اند و نمای کامل کتیبه را با اندودی ناشناخته پوشش داده‌اند.
این سنگ نبشته‌ها طی تمام این سال‌های مملو از تاریخ دچار فرسایش ناشی از باد و باران شده است. در این میان سنگ نبشته بابل بیشترین آسیب‌ها را دیده است. اما بیشترین خسارت نه از عوامل طبیعی که در همین قرن و در جنگ جهانی دوم به این یادگار تاریخی وارد شده است. در این جنگ در قسمت پایینی جاده بیستون سربازان نگهبانی می‌دادند، همین سربازان در برخی موارد کتیبه و نگاره‌های بیستون را هدف گرفته و آسیب‌های جدی و ناراحت کننده‌ای به آن وارد کرده‌اند.
مجسمه هرکول در بیستون
در کنار شاه‌راه غربی جاده ابریشم، در محوطه تاریخی بیستون اثری کم نظیر از دوره سلوکیان قرار دارد که از جنس سنگ است. این مجسمه پیکره هرکول را نمایش می دهد.فردی تنومند و عریان که موهایی مجعد دارد و روی پوست شیر استراحت می‌کند. زیر تنه هرکول شیری با ۱.۴۷ متر طول و دمی حدود ۱۱۴ سانتی‌متر به شکل برجسته تراشیده شده و از قسمت پشت به کوه وصل می‌باشد. در پشت مجسمه کتیبه‌ای به زبان یونانی قرار دارد و نقش درخت زیتون بر آن کنده‌کاری شده است. «امن کل» هنرمند سازنده این مجسمه است. ساخت مجسمه به دوره فتح ماد به وسیله سلسله اشکانی باز می‌گردد.
سر مجسمه دو بار دزدیده شده است. مسئولان میراث فرهنگی پس از کشف سر اصلی، به وسیله هنرمندان برای هرکول بیستون، سری از همان جنس ساختند و سر اصلی را در گنجینه میراث فرهنگی قرار دادند.
در فرهنگ یونان و روم باستان برهنگی بدن انسان یک امتیاز برای زیبایی محسوب می‌شد. به همین دلیل اکثر مجسمه‌های آن دوران برهنه ساخته می‌شدند. بر اساس گفته مردم شهر بیستون، در اوایل انقلاب تعدادی از مردم بر اساس باور و اعتقاداتشان این مجسمه را خارج از عرف می‌دانستند و قسمتی از آن را تخریب کردند. پیاله شراب در دست هرکول نیز آسیب زیادی دیده است.
با توجه به آن‌چه که در کتیبه مجسمه نوشته شده، هرکول ۱۵۳ سال قبل از میلاد مسیح و در زمان سلطنت مهرداد اول اشکانی ساخته شده است.
کاخ بیستون
کاخ بیستون که قدمت آن به عصر ساسانی باز می‌گردد، روبه‌روی سنگ نبشته داریوش و در مسیر جاده باستانی قرار گرفته است. امروز تنها ویرانه‌هایی از این کاخ زیبا باقی‌مانده است. به نظر می‌رسد این کاخ متعلق به شیرین همسر خسروپرویز پادشاه ساسانی بوده است.
غار شکارچیان
این غار تاریخی که در دامنه کوه بیستون قرار گرفته است، مربوط به دوران پارینه سنگی می‌باشد. از یافته‌های درون غار این‌گونه بر می‌آید که عمر استخوان‌های باقی‌مانده در غار بین ۴۰ هزار تا ۷۰ هزار سال باشد. این غار در قسمت بالایی پیکره هرکول واقع شده است.
سراب بیستون
این سراب در دامنه کوه بیستون می‌باشد و ۳۰ کیلومتر با شمال شرق شهر کرمانشاه فاصله دارد. مزارع بیستون و بلوردی از این سراب سیراب می‌شوند. وجود سراب در این منطقه و شرایط طبیعی زیست محیطی در اطرافش مهم‌ترین دلیل شکل‌گیری تجمعات انسانی در این قسمت از بیستون از همان دوره پارینه‌سنگی تا به امروز است. نقش برجسته داریوش، مجسمه هرکول، غار شکارچیان، بقایای شهر پارت پرستشگاه مادی و نقش برجسته اشکانی در بخش فوقانی سراب قرار دارند. در قسمت جنوب کاروانسرای ایلخانی و کاروانسرای شاه عباسی قرار گرفته‌اند.
بخشی از آب سراب از طریق نهری پرآب به سوی کاروانسرایی در غرب می‌رود و قسمت اصلی آن نیز به سوی گاماسیاب یا نهر سهراب جریان دارد.
جاده‌ای کهن در بخش شمالی سراب کشف شده که ظاهرا زمانی مسیر حرکت کاروانیان بوده است. اطراف این سراب درختان چنار قدیمی و سر به فلک کشیده جلوه زیبایی بخشیده‌اند. همچنین آثار تاریخی مهمی در پیرامون سراب قرار گرفته است. به جرأت می‌توان گفت سراب بیستون یکی از زیباترین و جذاب‌ترین سراب‌های ایران است.
غار مرخول
غار مرخول در دامنه کوه بیستون قرار گرفته است. این غار تاریخی تنها ۵۰۰ متر با خانه‌های مسکونی فاصله دارد. طول غار حدود ۲۷ متر است و به دشت وسیع بیستون مشرف می‌باشد. فیلیپ اسمیت نخستین کسی بود که در سال ۱۹۶۵ غار مرخول را حفاری کرد.
غار مر تاریک
غاری به نام غار مر تاریک در شمال غربی غار مرخل وجود دارد. در این غار مصنوعات سنگی با ویژگی صنعت موستری کشف شده است. این صنعت، صنعت ساخت ابزار سنگی در دوران پارینه‌سنگی بوده از این رو می‌توان به قدمت بالای این غار پی برد. غار مر تاریک ابعادی حدود ۸۰ متر مربع دارد و دارای عمقی برابر با ۲۵ متر است. دهانه غار رو به جنوب شرقی بوده از این رو در روز نور آفتاب تا چند متر داخل غار را می‌تواند روشن کند.
غار مر آفتاب
غاری به نام غار مر آفتاب در بین غار مر تاریک و مر دودر وجود دارد که با وجود موارد کشف شده در آن می‌توان احتمال داد از این غار به عنوان اقامتگاهی فصلی در دوره پارینه سنگی استفاده می‌شده است. غار مر آفتاب مساحت ۱۶۰ متر مربع دارد و دارای عمقی برابر با ۲۶ متر است. درب غار به سمت شمال شرقی بوده و ارتفاع دهانه آن در ابتدا ۶ متر است که با فرو رفتن در غار این ارتفاع کم شده تا در نهایت به ۱ متر می‌رسد.
معبد مادی هرسین
روبه‌روی سراب بیستون، زیر کتیبه داریوش بقایای سکویی غرفه‌مانند وجود دارد که ارتفاع آن ۱/۵ متر می‌باشد. این قسمت به نیایشگاه مادی شهرت دارد. ۱۰/۵ متر طول و ۷ متر عرض این نیایشگاه می‌باشد و با سنگ‌های نتراشیده ساخته شده است.
سنگ بلاش بیستون
این سنگ بزرگ نقش‌برجسته‌ای زیبا را در پیکر خشن خود جای داده است. این نقش برجسته مربوط به عصر اشکانیان است.
درباره زیبایی‌های استان کرمانشاه اینجا بیشتر بخوانید
برخی از امکانات مجموعه بیستون و شرایط ورود به آن
ورود به مجموعه بیستون قوانین خاص خود را دارد. به عنوان مثال ورود وسیله نقلیه به مجموعه ممنوع می‌باشد؛ همچنین امکان بر پا کردن چادر مسافرتی و برافروختن آتش در آن وجود ندارد. لازم به ذکر است که کاروانسرای عباسی بیستون به تازگی به هتل تغییر کاربری داده است. در مجموعه تاریخی بیستون امکاناتی نظیر پارکینگ، نماز خانه، سرویس بهداشتی عمومی، غرفه صنایع دستی و سوغات، رستوران و شربت خانه وجود دارد. در کوه بیستون ورزش‌هایی نظیر صخره نوردی، پرش با چتر و… وجود دارد که اوج هیجان را برای شما به ارمغان می‌آورد؛ البته این ورزش‌ها نیاز به کسب مجوز از پایگاه میراث جهانی بیستون می‌باشد. جالب است بدانید که تا کنون ۲۸ اثر از آثار تاریخی بیستون در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است و ۱۳ اثر همراه سنگ نبشته بیستون، در فهرست میراث جهانی یونیسکو به ثبت جهانی رسیده‌اند.
