جزیره خارک یکی از جزایر خلیج فارس است. این جزیره در تقسیمات کشوری در حوزۀ استان بوشهر قرار می‌گیرد. این جزیرۀ مهم از جنس مرجان است و تمام وسعت و مساحت آن محدود می‌شود به ۸ کیلومترمربع در ۴ کیلومترمربع. با این حال این جزیرۀ مستطیلی شکل و کوچک از لحاظ تجاری، اقتصادی، نظامی و تاریخی از اهمیت به سزایی برخوردار است. شاید جالب باشد بدانید که جلال آل احمد جزیرۀ خارک را با لقب دُر یتیم خلیج فارس خوانده است. شما هم اگر کنجکاو و مشتاق هستید بیشتر در مورد جزیرۀ خارک بخوانید و بدانید که چرا جلال آل احمد این جزیره را با این لقب خوانده است با میزبون همراه باشید چون میزبون قصد سفر به جزیرۀ خارک را دارد و قرار است از تمام اسرار این جزیره بنویسد.
سفر به جزایر خلیج فارس همراه با میزبون
خارک یا خارگ؟
قرن‌ها و قرن‌ها دو حرف ک و گ مورد بدخوانی قرار گرفته‌اند و اصل خیلی از نام‌ها نامشخص باقی مانده است. خارک یا خارگ نیز از این قاعده و اشکال به دور نبوده است. خیلی از افراد بومی و محلی در این منطقه، شهر و جزیرۀ خارک را خارگ تلفظ می‌کنند. در بسیاری از منابع هم نام خارک و خارگ هر دو آمده است. حتی در منابع و نقشه‌‌های اروپایی نیز دو تلفظ Khark و Kharg هر دو ذکر شده‌اند و بنابراین نمی‌توان به طور دقیق ادعا کرد که مدام یک از این دو تلفظ صحیح می‌باشد و کدام یک اشتباه. اما آنچه مسلم است تلفظ خارک بیشتر به گوش آشناست.
طبیعت در جزیرۀ خارک
جالب است بدانید که جزیرۀ خارک سراسر از انواع و اقسام فسیل‌ها و همچنین باقی‌مانده‌هایی از اندام انواع مرجان‌ها و دوکفه‌ای‌ها و سایر جانوران آبزی و نرمتان در ترکیبی با ذرات ماسه شکل گرفته است. شاید باورش دشوار باشد اما بر اساس گزارش زمین‌شناسان تنها قشر نازکی از خاک این جزیره (ضخامتی در حول و حوش ۲۰ سانتی‌متر تا ۵ متر) چگالی‌اش به حدود ۱٫۵ می‌رسد و نسبت به سایر بخش‌های جزیره سخت‌تر به شمار می‌رود. اما لایه‌های زیرین آن به مراتب نرم‌تر هستند و در مقابل جریان آب هیچ مقاومت خاصی از خود نشان نمی‌دهند. همین امر سبب شده است که آب و باد بتوانند لایه‌های زیرین را از بین ببرند و باعث سقوط و متلاشی شدن لایۀ سطحی خاک شوند. زمانی که لایه‌های سطحی کنار زده شدند گنجینه‌ای از آثار و نگاره‌های باستانی سر از خاک بیرون آوردند. این آثار و نگاره‌ها اطلاعات بسیار سودمندی در مورد گذشته به دست می‌دهند. با این حال سیر تغییر و تبدیل‌های بی‌پایان در جزیرۀ خارک همچنان ادامه دارد و ممکن است چیزهای شگرف بیشتری از دل خاک به بیرون راه پیدا کند.
پ.ن: در گذشته‌های خیلی خیلی دور صخره‌های مرجانی و زیبای جزیره خارک به بندرهای مختلف خلیج فارس حمل می‌شده‌اند. برخی از این بندرها عبارتند از گناوه، آبادان و کویت. جالب است بدانید این صخره‌های مرجانی و زیبا در ساخت و سازهای مختلف مرود استفاده قرار می‌گرفته‌اند.
آب شیرین در جزیره خارک
یکی از معضلات بزرگ در بسیاری از جزایر خلیج فارس نبود آب شیرین است. اما خوشبختانه در جزیرۀ خارک آب شیرین به وفور یافت می‌شود. در تمام طول تاریخ چه گودال‌های طبیعی موجود در سطح جزیره، چه چاه آب‌های حفر شده در دل زمین و چه رشته قنات‌های ایجاد شده در این جزیره همه و همه دست به دست هم داده‌اند که از راه‌های طبیعی و راه‌های ساختۀ دست بشر آب‌های سطحی و باران‌های فصلی به سدهای طراحی شده یا سدهایی که به صورت طبیعی در دل زمین قرار داشته‌اند هدایت گردند و در آن‌ها جمع‌آوری شوند.
آثار و بقایای تلاش مردمان عصرهای گذشته که در دوران مختلف در جزیره خارک زندگی می‌کرده‌اند و سعی در جمع‌آوری آب داشته‌اند و اتفاقاً موفق هم بوده‌اند در سراسر خاک جزیرۀ خارک قابل مشاهده است. برخی از این آثار عبارتند از: راه‌آبه‌های کوچک و بزرگ، چاه‌هایی که ده‌ها متر در دل سنگ کنده شده که به وسیلۀ چرخ‌های آبکشی با نیروی گاو یا سایر چارپایان از آن‌ها آب می‌کشیده‌اند، و کاریزهای کهنسال. این نشانه‌ها به همراه تمام ابزار و ادوات‌شان می‌توانند در حکم یک موزۀ جذاب تماشایی مورد توجه قرار بگیرند. اما متأسفانه افسوس و صد افسوس که تمام این بازمانده‌ها در حال تخریب هستند و آن طور که بایسته و شایسته است مورد توجه قرار نگرفته‌اند.
پ.ن: این آثار و نشانه‌ها در اهمیت آب بسیار گویا و روان داد سخن خواهند داد. گذشتگان در جمع‌آوری و نگهداری آب سخت‌کوشانه کوشیده‌اند. ما چقدر به آب بها می‌دهیم؟
خوشبختانه چاه‌های آب در جزیره خارک همچنان سرشار از آب شیرین هستند. برخی از این چاه‌ها در روزگار ما خیلی مورد بهره‌برداری قرار نمی‌گیرند و به رسم گذشته به قوت خود باقی هستند. اما برخی دیگر از این چاه‌ها هستند که در روزگار ما خشک شده‌اند و مردمان محلی در قعر آن‌ها درختان مو را می‌کارند. جالب است بدانید این درخت‌های مو که در قعر این چاه‌های قدیمی آب شیرین کاشته می‌شوند به هیچ عنوان نیاز به آبیاری ندارند و از همان رطوبت موجود در قعر چاه یا آب شیرینی که در لابه‌لای ماسه‌ها و فسیل‌ها پنهان شده است، می‌نوشند و می‌رویند. جالب است بدانید که این درختان مو در هر سال صدها و صد کیلو انگور بار می‌دهند. بنابراین آب و خاک موجود در قعر چاه‌های خشک شده بسیار مناسب و حاصلخیز هستند.
پوشش گیاهی در جزیره خارک
ویژگی‌های منحصر به فرد جزیرۀ خارک باعث شده است که انواع و اقسام درختان و گیاهان امکان رشد در این جزیره را پیدا نکنند. اما یکی از درختانی که اتفاقاً تنها نوع پوشش گیاهی در این جزیره به شمار می‌رود درختان لور یا لیل یا انجیر معابد هستند. این درختان درست مثل جزیرۀ خارک از ویژگی‌های متفاوتی بهره برده‌اند. شاید جالب باشد بدانید که درختان لور یا لیل یا انجیر معابد درختان بزرگی هستند که سایۀ وسیعی ایجاد می‌کنند. این درختان ریشه‌های بسیاری دارند و شگفتی شگرف این درختان اتفاقاً در همین ریشه‌های انبوه نهفته شده است. ریشه‌های درخت لور یا لیل یا انجیر معابد هوازی هستند یعنی در عوض اینکه به سمت زمین رشد کنند و در لایه‌های خاک گسترش بیابند به سمت آسمان حرکت می‌کنند و به تنۀ درخت می‌پیچند و از تنۀ درخت بالا می‌روند و دوباره از شاخه‌ها آویخته می‌گردند. به همین دلیل داستان‌ها و اساطیر رایج در جزیرۀ خارک نیز با داستان‌ها و اساطیر سایر نقاط ایران زمین تفاوت پیدا کرده‌اند. به طوری که این اساطیر به زمین وابسته نیستند و اتفاقآ به باد و هوا و آب وابسته هستند و عامل حیات‌بخش را باد و آب می‌دانند. درست برعکس سایر نواحی که خاک را عامل حیات‌بخش می‌دانند و از زمین با عنوان مادر یاد می‌کنند.
پ.ن: علاوه بر درخت لور یا لیل یا انجیر معابد درخت سدر یا کنار نیز در جزیره خار رشد می‌کند و اتفاقاً در تعداد بسیاری در خاک این جزیره به چشم می‌خورد. البته لازم به ذکر است که درختان سدر یا کنار به علت نبود شرایط کافی برای رشد در جزیرۀ خارک در مقایسه با درختان سدر یا کنار دامنه‌های کوه‌های البرز از رشد محدودی برخوردار بوده‌اند.
حیات وحش در جزیره خارک
بدون شک اقلیم خاص و منحصر به فرد در جزیرۀ خارک زیست بومی خاص برای حیوانات به شمار خواهد رفت و به همین ترتیب در این جزیره شاهد وجود گونه‌هایی خاص و منحصر به فرد از حیوانات نیز خواهیم بود. جالب است بدانید در این جزیرۀ پرشگفتی گله‌هایی محدود از نوع خاصی از آهو به چشم می‌خورد. علاوه بر این آهوهای منحصر به فرد، نوعی مار بلند و سمی نیز در این جزیره ساکن هستند. گفته می‌شود طول این مارها به یک و نیم متر می‌رسد. این دو گونه از حیوانات تنها ساکنان دائمی جانوری در جزیرۀ خارک به شمار می‌روند. این دو گونۀ شگرف هر ساله از آغاز فصل سرما مهمانانی دارند. مهمانان آن‌ها پرندگان مهاجری هستند که در فصل زمستان از سردی هوا به جزیرۀ گرم خارک پناه می‌برند.
جزیره خارک سراسر شگفتی و زیبایی طبیعی
جزیرۀ خارک جلوه‌ای ناب و متفاوت از طبیعت را به تصویر کشیده است. تفاوت در نوع آب و هوا و خاک باعث شده است این جزیره اقلیمی متفاوت و متمایز از سایر نقاط ایران زمین داشته باشد. بدون شک تجربۀ این اقلیم متفاوت جذاب و جالب توجه خواهد بود. خلیج فارس و حواشی آن سراسر سرشار است از زیبایی و مظاهر خاص و منحصر به فرد طبیعی. با سفر به جزایر خلیج فارس این زیبایی‌ها و جلوه‌های خاص طبیعی را ببینید و لمس کنید.
جزیرۀ خارک در گذر تاریخ
جزیره خارک در طول تاریخ مورد توجه مورخین ایرانی، اروپایی، یونانی و رومی قرار گرفته است. این امر بیان‌گر اهمیت ویژۀ این جزیره در دوران مختلف تاریخی است. استاربون یکی از مورخان یونانی از این جزیرۀ اسرارآمیز با عناوین ایکاریا و ایکاره یاد کرده است. همچنین بلین یکی از مورخان رومی این جزیره را آراکیا خوانده است. رومن گریشمن مدعی وجود رابطه‌ای میان لفظ خارک و رود کرخه است و این دو لفظ را برگرفته از یک ریشه می‌پندارد. همچنین به زعم سعید نفیسی نام خارک از لفظ خاراکنه گرفته شده است. سعید نفیسی اذعان دارد که احتمالاً در روزگاران پیشین جزیرۀ خارک بخشی از سرزمین خاراکنه بوده است. از تمام این آراء می‌توان به اهمیت ویژۀ جزیرۀ خارک پی برد. این جزیره از دیرباز برای بزرگان تاریخ و فرهنگ شناخته شده بوده است و توجه افراد بسیاری را به خود جلب کرده است.
ردّپای تاریخ بر خاک جزیره خارک
همان طور که پیش از این ذکرش آمد، جزیرۀ خارک از قدمتی طول و دراز برخوردار است و در تمام این مدت مورد توجه قرار داشته است. بنابراین بدون شک تاریخ در این جزیره ردّپاهای بسیاری از خود به جای گذاشته است. در ادامه با میزبون همراه باشید تا یک به یک از این ردّپاها بخوانید. این ردّپاها نمودار سکونت ساسانیان یا حتی اقوام پیش از آن‌ها در جزیرۀ خارک هستند. در جزیرۀ خارک علائم حضور زندگی حتی پیش از میلاد مسیح نیز به چشم دیده می‌شود. آن روزها این جزیره خانه و کاشانۀ مردم بوده است. شاید آن دوران مردم هنوز از اهمیت نفت و این صنعت با خبر نبوده‌اند. به همین دلیل جزیرۀ خارک در آن زمان دُر یتیم نبوده است و مأمن امن ساکنانش شمرده می‌شده است.
گور معبدهای پالمیران
جالب است بدانید در جزیرۀ خارک در قسمت کوهستانی جزیره یک گورستان با تعداد زیادی قبر در دل کوه یافت شده است. قدمت این گورستان از دیرینگی آن خبر دارد اما متأسفانه عدد دقیقی از قدمت این گورستان در دست نیست. برخی از گورها در این گورستان مدخل‌هایی کوتاه دارند و نوع ساخت آن‌ها ذهن را به سمت مذهب زرتشتی هدایت می‌کند. اما در همین گورستان هستند گورهایی که بر آن‌ها نقش صلیب حک شده است. بر اساس این شواهد می‌توان مدعی شد که در این گورستان دیرینه ازدنیارفتگان زرتشتی و مسیحی به خاک سپرده شده‌اند. کسی چه می‌داند شاید در دوران پیش از اسلام این گورستان برای اولین بار احداث شده باشد.
بعید است مدخل‌های کوتاه در این گورستان به زرتشتیان تعلق داشته باشد. زیرا بنا بر رسم دیرینه، زرتشتیان از دنیارفتگان خود را به دخمه‌ها می‌سپرده‌اند.
پ.ن: بر این مبنا شاید بتوان گفت که ساسانیان یا شاید حتی نسل‌های پیش از ایشان در جزیرۀ خارک سکونت داشته‌اند.
آتشکده‌ای ساسانی در جزیره خارک
در جزیرۀ خارک شواهد بسیاری دال بر حضور ساسانیان یا شاید بهتر باشد بگویم توجه ساسانیان به جزیرۀ خارک مشهود است. جالب است بدانید در این جزیره آتشکده‌ای وجود دارد که بر مبنای شواهد موجود گمان می‌رود این آتشکده به دورۀ ساسانیان تعلق دارد. این آتشکده در ضلع شرقی بقعه امامزاده میرمحمد و بر فراز یک بخش کوهستانی واقع شده است. در روزگار ما این آتشکده به کل تخریب شده است و اثری از آثار شکوه پیشینش باقی نمانده است. اما به هر حال این ردّپا وجود دارد و قابل ردیابی است.
پ.ن: در حال حاضر در بنای به جا مانده از آتشکده، تجهیزات مربوط به زلزله‌نگاری قرار گرفته است. البته لازم است اضافه کنم که ساختمان کوچک زلزله‌نگاری خارک بر روی زیر بنای آتشکدۀ ساخته شده و از بنای آتشکده هیچ بخشی باقی نمانده است.
گور دلمن در جزیره خارک
در جزیرۀ خارک بر فراز کوهستان بزرگ جزیره دو تخته سنگ به چشم می‌خورد. این دو تخته سنگ به صورت ضربدری روی هم قرار گرفته‌اند. گریشمن اذعان دارد که این تخته سنگ‌ها گور دلمن هستند و به سه هزار سال پیش تعلق دارند. بر اساس نظر گریشمن قدمت این تخته سنگ‌ها به پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد. اما اهالی خارک این دو تخته سنگ را خواهران می‌نامند. آن‌ها معتقدند این دو تخته سنگ در روزگاران بسیار دور دو خواهر بوده‌اند که از خداوند خواسته‌اند آن دو را از بند اجنبی‌ها رهایی بخشد و در همان لحظه به سنگ بدل شده‌اند. افسانۀ دیگری نیز با این مضمون در یکی دیگر از جزایر خلیج فارس به نام جزیرۀ هنگام سینه به سینه گشته است و به روزگار ما رسیده است. در جزیرۀ هنگام سنگ مادر و دختر وجود دارد و افسانه حاکی از این است که این مادر و دختر از خداوند خواسته‌اند آن دو را از اجنبی‌ها رهایی بخشد و در همان لحظه به سنگ بدل شده‌اند. وجود افسانه‌های تکرارشونده قابل تحقیق و بررسی است. بر این اساس می‌توان مدعی شد که این افسانه ریشه‌ای در جزایر خلیج فارس دارد و تکرار این افسانه بی‌دلیل نخواهد بود. شاید این افسانۀ تکرارشونده بیان‌گر این امر باشد که همیشه در طول تاریخ دست چپاول‌گران بیگانه به سمت خلیج فارس و جزایرش دراز بوده است و در هجوم بیگانگان به این جزایر ساکنان این جزایر مورد آزار و اذیت قرار می‌گرفته‌اند و از خانه و کاشانۀ خود فراری می‌شده‌اند.
امامزاده میر محمد حنفیه
یک اثر تاریخی پرطرفدار در کنار آثار باستانی بسیار در جزیرۀ خارک به چشم می‌خورد. این اثر تاریخی با نام آرامگاه امامزاده میر محمد حنفیه شناخته می‌شود. این اثر تاریخی مهم و محبوب در قسمت جنوب غربی جزیرۀ خارک واقع شده است. قدمت این بنای تاریخی به سال ۷۳۸ هجری قمری تخمین زده شده است. این بنای تاریخی که از خشت و کاهگل ساخته شده است دو گنبد دارد. یکی از گنبدها بزرگ و دیگری کوچک است. گنبد بزرگ مضرس و گنبد کوچک مدور است. همچنین لازم است اضافه کنم که داخل این آرامگاه با کاشی‌کاری‌های شاهکار زینت یافته است.
بر اساس کتیبه‌ای که درون بقعه نگاشته شده است امامزاده میر محمد حنفیه یکی از فرزندان امیرالمؤمنین علی (ع) شناخته شده است. متن کتیبه عبارت است از:
هذه المشهد امیر المومنین محمد بن امیر المومنین علی (ع)
(کتیبه حسین النجاری)
امامزاده میر محمد حنفیه یکی از زیارتگاه‌های مهم در جنوب ایران زمین به شمار می‌رود. این عمارت تاریخی با شمارۀ ۲۲۰۵ در فهرست آثار ملی ایران زمین به ثبت رسیده است.
قلعۀ پرتغالی‌ها در جزیرۀ خارک
یکی دیگر از آثار تاریخی که در جزیرۀ خارک به چشم می‌خورد قلعۀ پرتغالی‌هاست. پرتغالی‌ها در دورانی که در جنوب ایران اقامت داشتند به تمام جزایر خلیج فارس وارد شده‌اند و در تمام این جزایر از خود ردپایی به جا گذاشته‌اند. جزیرۀ خارک نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. قلعۀ پرتغالی‌ها در جزیرۀ خارک به سال ۱۷۴۸ به فرمان بارون کنیپ هاوزن ساخته شده است. در حال حاضر تمام برج و باروهای این قلعه ویران شده‌اند.
سایر آثار تاریخی در جزیرۀ خارک عبارتند از:
- گورستان مسیحیان
- آب انبار
- قنات
- گورستان اهل سنت
- بقعه پیر علمدار
صنعت نفت در جزیرۀ خارک
یکی دیگر از جزایر مهم در صنعت نفت جزیرۀ خارک است. این جزیره یکی از مهم‌ترین بنادر صادرات نفت خام ایران زمین به شمار می‌رود. در دوران جنگ تحمیلی ۹۰ درصد صادرات نفت خام از این جزیره صورت می‌گرفت. به همین دلیل این جزیره ۲۸۰۰ مرتبه مورد حملۀ هوایی ناوگان‌های عراقی قرار گرفت.
جزیرۀ خارک سراسر ازرشمند است. شاید جالب باشد بدانید که در سال ۱۹۱۶ میلادی به منظور حمل سنگ از حوالی بقعۀ پیر علمدار یک خط راه‌آهن تا اسکلۀ جزیرۀ خارک کشیده شد. و شاید جالب‌تر باشد بدانید که این سنگ‌ها به منظور زیرسازی خط راه‌آهن بصره به بغداد و همچنین زیرسازی مخزن‌های پالایشگاه نفت آبادان حمل شدند.
پ.ن: خط راه‌آهن جزیرۀ خارک به دست یک کاپیتان انگلیسی که افسر مهندس سلطنتی بود به نام تامسون احداث و راه‌اندازی شد.
سفر به جزایر خلیج فارس
خیلی از ما هرگز فرصت لمس طبیعت ناب و بکر را نداشته‌ایم. ما در روزگار و دوره‌ای زندگی می‌کنیم که تکنولوژی تمام اطراف‌مان را پر کرده است و فرصتی برای ارتباط بدون واسطه با طبیعت را باقی نگذاشته است. جزیرۀ خارک دارای اقلیمی متفاوت از تمام نقاط ایران زمین است. اما افسوس و صد افسوس که واقع‌بودن این جزیره در عمیق‌ترین بخش‌های خلیج فارس و دسترسی به منابع نفتی در این جزیره که خود یک نعمت بزرگ به شمار می‌رود باعث شده است که سایر زیبایی‌ها و شگفتی‌های این جزیره مورد توجه قرار نگیرد و این جزیره به دُر یتیم بدل شود. شاید جالب باشد بدانید که این دُر یتیم در حدود ۱۴ هزار سال قدمت دارد. در حال حاضر این جزیرۀ زیبای مهجور بیش از ۲ هزار نفر جمعیت دارد. البته عدۀ بیشتر این افراد مهاجرانی هستند که به واسطۀ صنعت نفت به این جزیره رهسپار و در آن ماندگار شده‌اند.
پ.ن: شاید امکان سفر به جزیرۀ خارک و اقامت چند روزه در این جزیره وجود نداشته باشد اما از آنجایی که دیدار از یادگارهای تاریخی در این جزیره خالی از لطف نیست گردشگران عزیز می‌توانند به جزیرۀ قشم یا جزیرۀ کیش سفر کنند و در یک روز از دوران سفر خود به جزیرۀ خارک نیز سری بزنند و از زیبایی‌های وصف‌ناپذیر طبیعی و تاریخی در این جزیره دیدن کنند.
پ.ن: به گمانم حالا وقت آن رسیده است که به این سؤال که چرا جلال آل احمد جزیرۀ خارک را دُر یتیم خلیج فارس خوانده است پاسخ دهیم. عدم توجه کافی به جزیره‌ای که نقطه نقطۀ خاکش ارزشمند و قیمتی است باعث شده است به دُر یتیم خلیج فارس مشهور شود. یکی از راه‌های آبادانی مناطق مختلف و شهرها توجه گردشگران به آن منطقه، شهر یا حتی جزیره است. گردشگران در عمران و آبادانی مناطق مختلف ایران زمین نقش به سزایی دارند. به این ترتیب با سفر به جزایر متعدد خلیج فارس و توجه لازم با این جزایر می‌توانیم باعث آبادانی و شکوه هرچه بیشتر این جزایر باشیم. در سایر جزایر خلیج فارس انواع و اقسام امکانات تفریحی و رفاهی مهیا شده است اما دیدار از جزیرۀ خارک این دُر یتیم خلیج فارس و دیدنی‌های طبیعی و باستانی و تاریخی آن نیز خالی از لطف نخواهد بود.
سفر به جزایر خلیج فارس به سلامت.
