بخش مهمی از جاذبه‌های کشورمان ایران را اماکن تاریخی‌ای تشکیل می‌دهند که حرف‌های زیادی راجع به تمدن و فرهنگ ما، از ایران باستان تا ایران امروز دارند. متأسفانه بسیاری از این بناها طی سالیان دراز بر اثر عوامل طبیعی و انسانی تخریب شده و گاهی به طور کامل از بین رفته‌اند. تعداد زیادی از بناهای تاریخی باقی‌مانده توسط کارشناسان مربوطه مرمت و بازسازی شده‌اند و برخی دیگر نیز همچنان در حال تخریب و از بین رفتن هستند. در این میان آنچه از اهمیت بسیاری برخوردار است شناخت و معرفی بناهای تاریخی زیادی است که در گوشه و کنار این کشور مملو از تاریخ و تمدن، مهجور مانده‌اند. این امر هم تأثیرات بسزایی بر رونق گردشگری در مناطق مختلف ایران دارد و هم اولین قدم در حفظ آثار با ارزش تاریخی کشورمان است.
قصر خورشید یک بنای تاریخی نادر!
قصر خورشید بنای باشکوه تاریخی‌ای که از دوران نادرشاه افشار به یادگار مانده است مهم‌ترین جاذبه گردشگری شهر کلات در استان خراسان رضوی است. این قصر جلوه‌گاه تلفیق هنر ایرانی با هنر سرزمین هند می‌باشد که در سال ۱۳۱۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
برای آشنایی بیشتر با عمارت خورشیدی در این مطلب میزبون را همراهی کنید.
نگاهی کوتاه به پادشاهی نادر افشار
نادرشاه افشار از مشهورترین پادشاهان ایرانِ پس از اسلام می‌باشد. وی از سال ۱۱۱۴ تا ۱۱۲۶ هجری شمسی پادشاه ایران بوده است. نادر در هنگامه تجاوز افغان‌ها، روس‌ها و عثمان‌ها به خاک ایران، با قدرت و اقتداری مثال زدنی توانست متجاوزان را سرکوب کرده و استقلال کشور را بازگرداند. پس از به دست آوردن مرزهای از دست رفته ایران، شروع به کشورگشایی کرد و هندوستان و ترکستان را فتح نمود. بسیاری از مورخین، از نظر سیاسی و نظامی به او لقب قدرتمندترین پادشاه ایرانِ پس از اسلام را داده‌اند.
وسعت قلمرو ایران در زمان نادرشاه و سرعت پیشروی در فتوحاتش به گونه‌ای بوده که گویی وی می‌خواسته مرزهای ایران را به دوران باشکوه هخامنشی بازگرداند.
نادرشاه که خود در درگز، بخشی از خطه خراسان به دنیا آمده در سال ۱۱۱۷ شمسی بنایی را در بخش کلات استان خراسان بنیان نهاد که امروزه به قصر خورشید یا عمارت خورشیدی شهرت یافته است.
موقعیت جغرافیایی کلات نادری
این شهر در شمال شرقی استان خراسان رضوی قرار دارد و از جنوب با کوه‌های هزار مسجد و مشهد، از شمال با مرز ترکمنستان، از شرق با شهرستان سرخس و از غرب با شهرستان درگز محدود می‌شود. کلات نادری تقریبا در ۱۵۰ کیلومتری مشهد مقدس قرار دارد و به دلیل قرار گرفتن در میان رشته کوه‌های بلند و آسمان خراش، دارای آب و هوای خنک و مرطوب می‌باشد. در روستای کلات به قدری برف و بارندگی زیاد است که در زمستان‌ها، بارش برف‌های سنگین و طولانی مدت، سفر به کلات را غیر ممکن می‌کند. در فصل پاییز نیز شاهد بارش‌های زیادی در کلات نادری خواهید بود. بهترین فصل برای سفر به کلات بهار و تابستان می‌باشد. در این دو فصل کلات نادری با زیبایی و سرسبزی‌هایش از بازدید کنندگان پذیرایی می‌کند. کلات نادری در بهار و تابستان به قدری سرسبز و زیبا است که دل کندن از آن را برای گردشگران به کاری دشوار تبدیل کرده است.
قصر خورشید
کلات که به آن کلات نادری نیز می‌گویند، در ۱۵۰ کیلومتری شهر مشهد واقع شده است. جاده مشهد به کلات سراسر دشت‌های شقایق وحشی و گندم‌زارهای زیبایی است که در فراز و نشیب کوهها و دره‌ها خودنمایی می‌کنند.
حدود پنجاه کیلومتر مانده به کلات نادری ناگهان شکل تپه‌ها و کوهها تغییر می‌کند. کوهها مانند یک دژ نظامی در کنار جاده قد علم می‌کنند. گویی نادر در دل صخره‌ها و سنگ‌هایی سخت، در مسیری طاقت‌فرسا با پستی‌ها و بلندی‌های فراوان چیزی پنهان کرده است که نباید دست دشمنانش به آن برسد! حس‌های متناقضی که در طول مسیر و پس از رسیدن به مقصد ذهن را درگیر خود می‌کنند، با نگاهی کوتاه به اتفاقات دوران پادشاهی نادرشاه افشار و کاربری بنای تاریخی قصر خورشید، تبدیل به احساساتی واقعی می‌شوند.
آری، نادر در این مکان در حال ساختن آرامگاه خویش بوده است. آرامگاهی که هم خزانه جواهرات و غنائم جنگیِ نادر بوده و هم مدتی زندانِ مخالفان نادرشاه و دیگر حکمای کلات. هم سال‌ها پس از نادر، محل زندگی برخی از حاکمان آل جلایر بوده و هم قرار بوده که آرامگاه نادرشاه افشار باشد، آرامگاهی که بدون نادر ماند.
مقصدی در دل کوه‌های خشن
یکی دیگر از جذابیت‌های نابی که انتخاب کلات را به عنوان مقصدی محبوب و پرطرفدار بیش از پیش در اولویت قرار می‌دهد محل قرارگیری آن است. کلات زیبا دقیقاً در دل کوه‌های هزار مسجد واقع شده است. در واقع برای ورود به این شهر عزیز لازم است از میان کوه عبور کنید. در دل کوه تونلی کنده شده که شاید طول آن از ۱۰ متر هم تجاوز کند. این تونل تاریک است و گه‌گاه از سقف آن قطرات آب می‌چکد. البته ناگفته نماند که در حال حاضر طول تونل با چراغ روشن شده است. اما در کل این امر که برای ورود به یک شهر لازم است از یک دروازۀ طبیعی عبور کنید و از میان یک تونل بگذرید بسیار جذاب خواهد بود. مخصوصاً در عصر و دورۀ امروز که اصولاً شهرها دروازۀ مشخصی ندارند و عبور از عوارضی هم چنان بی‌فروغ است که حس خاصی را در افراد بیدار نمی‌کند. اما در گذشته‌های دور تمام شهرها دروازه‌هایی با قید و بند داشته‌اند به صورتی که در محیط شهر دیوار کشیده شده بوده است و فقط یک دروازه داشته که از همان یک دروازه امکان عبور و مرور میسر می‌شده است.
یکی دیگر از اهمیت‌هایی که محل قرارگرفتن شهر کلات یعنی در میان کوه بودن برای آن به ارمغان آورده است امنیت بسیار بالای آن است. در نظر بگیرید، قرن‌ها پیش، نادر شاه افشار این موقعیت منحصر به فرد سوق‌الجیشی را دریافته و از آن به بهترین شکل ممکن استفاده کرده است. البته پیش از آن هم به محمد خوارزمشاه پیشنهاد شده بود که برای پناه‌گرفتن از حملات بی‌رحمانۀ مغولان در کلات ایمن پناه بگیرد تا سپاهی قدرتمند آماده کند که بتواند در مقابل لشگر تاتار بایستد اما او قبول نمی‌کند و متأسفانه می‌شود آنچه در تاریخ رخ داده است.
به طور کلی در دوره‌های گذشته مردم برای تأمین نیازهای خودشان به طبیعت متکی بوده‌اند. آن‌ها حتی امنیت را از طبیعت می‌خواستند. و چه خلقتی بهتر از کوه‌های استوار می‌تواند امنیت را برای مردم به ارمغان بیاورد؟ انسان‌ها در نقاط مختلف کرۀ زمین یا دست کم، ایران خودمان، برای داشتن امنیت به کوهها پناه برده‌اند. یکی از نشانه‌های این پناه‌بردن به کوه‌های مقتدر و در دل آن‌ها ساکن شدن، همین شهر کلات است که خوشبختانه هنوز هم دارد به حیات خودش ادامه می‌دهد و هنوز هم می‌تواند پذیرای قدم مهمانان مشتاق خود باشد. این جاذبۀ تماشایی یادگاری ارزشمند از دورانی است که انسان هنوز با طبیعت پیوند داشت.
نادرِ دور افتاده از آرامگاه
نادرشاه از اوایل حکومت خود شروع به ساخت این آرامگاه نمود. البته در تمام این ۹ سال از این مکان استفاده‌های مختلف می‌شده است. مرگ نادر به طور ناگهانی به دست سردارانش در خراسان اتفاق افتاد. به خاطر اقداماتش در سال‌های آخر عمرش، شورش‌های زیادی در گوشه و کنار قلمرو ایران روی داد. وی برای خواباندن یکی از این شورشها به خراسان رفته بود که به دلیل خشم گرفتن بر سردارانش شبانه در چادر محل استراحت خویش کشته شد. این‌گونه بود که نه ساخت این مکان به اتمام رسید و نه نادر در این آرامگاه به خاک سپرده شد.
سال‌ها بعد در دوره قاجاریه تغییرات و تعمیراتی روی بنا انجام گردید و این قصر حاکم‌نشین کلات نادری شد.
مشخصات بنای تاریخی قصر خورشید
این بنا در سه طبقه، به شکل هشت ضلعی است که به دست هنرمندان ایرانی و هندی ساخته شده و تلفیق فرهنگ ایران و هند را می‌توان به راحتی در نقوش نمای بیرونی و داخلی عمارت یافت. نقش میوه‌های غیر بومی گرمسیری مانند موز و آناناس گویای فرهنگ هندوستان است و هر بیننده‌ای بدون داشتن این اطلاعات هم با دیدن این نقوش می‌تواند به راحتی ایرانی نبودنش را تشخیص دهد.
عمارت خورشیدی در میان باغی سرسبز و زیبا قرار دارد. ارتفاع این قصر ۲۰ متر است. البته این ارتفاع بدون احتساب طبقه سوم می‌باشد. طبقه سوم این بنا برج استوانه‌ای شکلی است که محل اقامت شاه و خانواده‌اش بوده اما هم‌اکنون طی سالیان طولانی و بر اثر عوامل مختلف تخریب شده است.
طبقه زیرین بنا یک سردابه مرکزی با هشت غرفه در اطرافش می‌باشد. هوای این سردابه بسیار خنک است. این سرداب قرار بوده که محل دفن نادر باشد. در دوران قاجار و پس از تغییراتی در بنا، این قسمت به عنوان زندان و سپس به عنوان حمام مورد استفاده قرار گرفت.
طبقه همکف یک تالار بزرگ هشت ضلعی است که از چهارسو بر روی پله‌های هرمی شکل بنا گردیده است. پس از بالا رفتن از پله‌ها در اضلاع هشت‌گانه ورودی‌های منتهی به تالار اصلی کاخ قرار دارد. نمای درونی تالار به معماری دوران تیموری شباهت بسیار زیادی دارد. دور تا دور نمای درونی تالار با کتیبه‌ای که مزین به سوره نبأ می‌باشد، تزیین شده است. همچنین در قسمت بالای طاق نقوش زیبای اسلیمی به چشم می‌خورد.
نمای بیرونی کاخ به معماری دوران صفویه شباهت دارد. تزئینات بیرونی و درونی معماری به وسیله هنرمندان هندی صورت گرفته است. در حقیقت زیبایی اصلی کاخ همین نمای بیرونی است.
دور تا دور کاخ حوضچه‌هایی زیبا که دارای ۱۵۶ فواره آب هستند به چشم می‌خورد. این فواره‌ها علاوه بر زیبایی‌بخشی به نمای بیرونی قصر، کار آبیاری باغ را نیز به عهده داشتند.
آنچه با دیدن این فواره‌ها و همچنین بقایای تبوشه‌های آبِ قصر در موزه عمارت، جلب توجه می‌کند، سیستم آبرسانی کاخ در آن زمان بوده است. نادر برای استفاده از آب شیرین قره‌سو که در ۶ کیلومتری عمارت قرار داشت، از توان مهندسان خویش استفاده نمود و سیستم آبرسانی را بنا نهاد. مهندسان پس از مشخص شدن مسیر انتقال آب، با رعایت شیب که تنظیم کننده فشار آب در آب‌نماهای اطراف عمارت بود، کانالی در مسیر انتقال آب حفر کردند و با استفاده از تنبوشه‌های سفالی، لوله‌گذاری کرده و روی لوله‌ها را با خاک نرم پوشاندند.
کلام آخر
کلات نادری مسیری بسیار زیبا در دل کو‌ها و دشت‌های طبیعی و دست نخورده دارد. چه با قصد طبیعت‌گردی راهی کلات شوید و چه با نیت بازدید از اثری تاریخی، مطمئن باشید مقصد بی‌نظیری را انتخاب کرده‌اید.
[…] درباره کلات نادری و قصر خورشید بیشتر بخوانید […]